«ԿԷՍ ՀԱՅԵՐ»

Արդի հոգեբանութիւնը կ՚ըսէ, որ խօսքի վիրաւորանքը ո՛չ միայն «վատ խօսք» է, այլ կրնայ մարդուն ներաշխարհին մէջ հոգեբանական վնասներ յառաջացնել. այդ մէկը կ՚որակուի՝ որպէս բռնութեան ձեւ մը, որ կրնայ վիրաւորել մարդու ինքնագնահատականը, ինչ որ մարդուն մօտ տագնապ ու նուաստութեան զգացում կը յառաջացնէ: Արդի հոգեբանութեան այս կարծիքը ինչքանո՞վ իրաւացի է՝ չենք գիտեր, սակայն, աւելի քան երբեք վստահ ենք, թէ աշխարհի երեսին վրայ կար ժամանակ, երբ խստութիւնը, վիրաւորանքը շատ աւելի դրական արդիւնքներ ցոյց կու տային՝ քան մերօրեայ նուրբ մանկավարժական մօտեցումները: Այն ժամանակ, երբ կար ծեծ ու խստութիւն, զաւակները աւելի հնազանդ, աշակերտները աւելի գիտակից ու աշխատասէր էին, սակայն, այն ժամանակ, երբ այդ բոլորը վերացան, սկսանք ունենալ այն նոր սերունդը, որ ունինք այսօր. տարօրինակ չէ՞ միթէ։ Մերօրեայ նոր սերունդը մեր համոզումներով աւելի լաւ կ՚ապրի ու հասակ կ՚առնէ՝ քան անցեալինները. մերօրեայ սերունդը արդի հոգեբանական ու մանկավարժական մօտեցումներով կը դաստիարակուի, սակայն, հինէն շատ աւելի լաւ ըլլալու փոխարէն՝ հակառակ պատկեր մը կը ներկայացնէ՝ ակամայ մտածել տալով, թէ գուցէ հին մօտեցումը շատ աւելի ազդեցիկ ու արդիւնաւէտ էր՝ քան նորը: 

Այս բոլորի լոյսին տակ կ՚ըսենք, որ վիրաւորանքը, բարկութիւնն ու խստութիւնը շատ աւելի լաւ արդիւնքներ տուած են պատմութեան ընթացքին՝ քան մերօրեայ նրբանկատութիւնը: Այս յանդուգն համոզումը փաստելու համար կ՚ուզենք պատմել 1900-ական թուականներու սկիզբները ապրուած իրական դրուագ մը: 

Յովսէփ Եպսկ. Այվազեան, երբ առաջին անգամ կը դառնայ Պանտըրմայի առաջնորդ եւ անոր շուրջը գտնուող գիւղերէն մէկը կ՚երթայ պատարագ մատուցելու, այդ գիւղին մէջ մօտաւորպէս հարիւր հայ ընտանիք կը գտնուէր: Նախքան պատարագը, սրբազան հօրմէն կը խնդրեն, որպէսզի պատարագի քարոզը թրքերէնով խօսի՝ նկատի ունենալով, որ գիւղին ամբողջութիւնը թրքախօս է։ Սա կը նեղացնէ սրբազան հայրը։ Երբ կու գայ քարոզի պահը, դառնալով ժողովուրդին նախքան քարոզին սկսիլը կ՚ըսէ. «Մեղքը ձեր ճիտին. դուք էք ստիպէր զիս, որպէսզի թրքերէն քարոզեմ այս Ս. Սեղանին վրայէն: Դուք քանի որ չէք գիտեր հայերէն, կէս հայեր էք»: Յովսէփ Եպիսկոպոս ի՞նչ պիտի ըսէր, եթէ տեսած ըլլար ներկան, երբ քարոզները ո՛չ միայն թրքերէն, այլեւ կը տրուին արաբերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն եւ գրեթէ բոլոր այլ լեզուներով, որովհետեւ եթէ անցեալին գաւառի հայն էր հայերէն չգիտցողը, ապա այսօր զարգացած եւրոպահայն ու ամերիկահայն է որ չի գիտեր: 

Սրբազանի մը կողմէ նման վիրաւորական խօսք մը ինչքանո՞վ ճիշդ կամ սխալ կը գտնէք՝ չենք գիտեր, սակայն, գիտենք, թէ «կէս հայ» արտայայտութիւնը՝ վիրաւորելով հանդերձ գիւղացիները, զանոնք գործի կը լծէ։ Այս պատմութիւնը իր յուշագրութիւններուն մէջ գրի առած Սեպուհ Ստեփանեան նոյն այդ գիւղին մասին կը գրէ. «Այդ օրէն սկսեալ, սակայն, ափ մը հայութիւնը կրթական գործին կը փարէր հոգեւին, մանչերու վարժարանին քով կը բացուէր նաեւ աղջկանց վարժարան մը, ուսուցիչ եւ ուսուցչուհի Պոլիսէն կը բերուէին եւ պարտաւորիչ կրթական տուրք կը հաստատուէր բոլորին համար: Այսօր այդ ժողովուրդը լման հայ դարձած է. բոլորն ալ հայերէն կը խօսի, հայերէն կը մտածէ, հայերէն կը գրէ, հայերէն կ՚աղօթէ…»:

Տրամաբանականօրէն վիրաւորական է հայ մը «կէս» հայ անուանել՝ մանաւանդ այն պայմաններու մէջ, երբ այդ իր կէս վիճակը իրմէ աւելի իր մեծերուն, իր նախնիներուն մեղաւորութիւնն է, սակայն, այդ վիրաւորանքը գիւղացիները կը մղէ աշխատանքի։ Այսօր մենք կը վախնանք վիրաւորական խօսք ըսելէ, որովհետեւ այսօր վիրաւորանքը շինելու տեղ կը քանդէ։ Այսօր եկեղեցին կը վախնայ երիտասարդին բան մը ըսելէ՝ մտածելով, որ կրնայ նեղանալ եւ երթալ ու աղանդաւոր դառնալ, գաղութի ղեկավարները կը վախնան հայերէն չգիտցող մեծ ամբոխին բան մը ըսել՝ մտածելով, որ ազգային կեանքէն ընդհանրապէս կրնան հեռանալ։ Բոլորը ունին վախ մը, սակայն, այդ վախէն՝ որպէս արդիւնք դրական ոչինչ կը տեսնենք։ Յովսէփ Եպիսկոպոս կը վիրաւորէր, սակայն, որպէս արդիւնք եւ հետեւանք՝ ամբողջ գիւղ մը հայերէն խօսելու կը պարտաւորուէր եւ կէս հայէն ամբողջական հայ կը դառնար: 

Յովսէփ Եպիսկոպոսի նոյն ըրածը կ՚ուզենք այսօր մենք ընել։ Ամերիկայի մէջ այսօր «հայ» գաղութը կը կազմակերպէ պարահանդէս, հազար ու մէկ այլանդակ անուանումներու տակ կը կազմակերպէ ընկերային հաւաքներ եւ տարբեր միջոցառումներ, նոյնն է վիճակը Եւրոպայի մէջ, նոյնն է վիճակը գրեթէ ամէնուր։ Աւելի լաւ պիտի չըլլա՞ր այդ հաւաքներուն փոխարէն լեզուի դասընթացքներ կազմակերպել, Լիբանանէն կամ Սուրիայէն գիտակից երիտասարդներ տանիլ այնտեղ եւ հայ լեզուի դասաւանդութեամբ զբաղիլ։ Թուրքիոյ մէկ գաւառը եթէ ժամանակին յաջողեցաւ իր նեղ պայմաններուն մէջ այդ բոլորը ընել, ապա մերօրեայ Ամերիկան կամ Եւրոպան պիտի չկարենա՞ն նոյնը ընել: Ընդունին կամ ոչ, այսօր անոնց մօտ բազմաթի՜ւ են «կէս հայեր»ը եւ տեղ մը հասած ենք, որ մենք փառք կու տանք անոնց «կէս» ըլլալուն, որովհետեւ այդ կէսը կորսնցուցած հայեր ալ ունինք՝ ամբողջութեամբ օտարացած ու կորսուած: 

Այս հայերը դարձեալ հայութեան հրաւիրելը արդի նուրբ հոգեբանութեա՞մբ կարելի է, թէ ոչ, պէտք են նոր Յովսէփ եպիսկոպոսներ, որոնք իրենց վիրաւորական խօսքով յաջողին հայութեան շունչ մը փչել հայաթափուած անոնց հոգիներուն. ձեւն ու միջոցը երկրորդական են, հիմնականը նպատակն է եւ, մենք այսօր, այդ նպատակի իրագործման ծարաւը ունինք:

ՀԱՐՑ՝ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Հարցում. Խստութիւնը դրական կողմեր ունի՞:

Պատասխան. Այո՛, երբ խստութիւնը ճիշդ ու հաւասարակշռուած կիրառուի, ունի դրական կողմեր։ Յաճախ խստութիւնը կ՚օգնէ, որպէսզի կարգ ու կանոնը պահպանուին: Խիստ մարդիկ յաճախ աւելի կարգապահ են, աշխատասէր եւ կրնան նոյնիսկ դժուարին պայմաններու մէջ հետեւողականութիւն ցուցաբերել: Մարդու մօտ խստութիւնը կրնայ բարելաւել կազմակերպուածութիւնը, պատասխանատուութեան զգացումը, սակայն, որպէսզի խստութիւնը վնասաբեր չդառնայ՝ պէտք է այդ մէկը միանայ մարդկային կարեկցող վերաբերմունքին:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

Երեւան