ՀԻՒՍԻՍԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԸ

Հա­յաս­տա­նի հիւ­սի­սը կայ չքնաղ վայր մը, ո­րու վրայ կ՚ուղ­ղուի հա­զա­րա­ւոր մար­դոց ու­շադ­րու­թիւ­նը տա­րուան ըն­թաց­քին մէկ ան­գամ՝ Մա­յիս ամ­սուան վեր­ջա­ւո­րու­թե­նէն մին­չեւ Յու­նի­սի վեր­ջը։ Այս շրջա­նը Ստե­փա­նա­ւա­նի մէջ գտնուող նշա­նա­ւոր Ծա­ռայ­գին է (Դենդ­րո­փար­քը), կամ իր ծա­նօթ այլ ա­նու­նով մը՝ Սո­ճու­տը:

Սո­ճին (շո­ճի) կո­նա­բեր­նե­րու ըն­տա­նի­քէն ռետ­նա­յին ծառ մըն է։ Տա­րուան այս ե­ղա­նա­կին՝ սո­ճի­նե­րու բեղմ­նա­փո­շոտ­ման ժա­մա­նակ սո­ճիի նշա­նա­ւոր այդ ան­տա­ռին մէջ կ՚ար­տա­բե­րուին ման­րէաս­պան նիւ­թեր, ո­րոնք չա­փա­զանց կազ­դու­րիչ են դիւ­րազ­գա­ցու­թեամբ (allergy) տա­ռա­պող­նե­րու ու շնչա­ռա­կան ճամ­բա­նե­րու հի­ւան­դու­թիւն­ներ ու­նե­ցող մար­դոց հա­մար: Ման­կա­հա­սակ ե­րա­խա­նե­րու հա­մար մա­նա­ւանդ օգ­տա­կար են սո­ճի­նե­րէ ար­տա­բերուած նիւ­թե­րը, ո­րոնք շնչա­ռա­կան ու­ղի­նե­րով կ՚անց­նին թո­քեր եւ կը ման­րէա­զեր­ծեն թո­քե­րը: Բժիշկ­նե­րը այս օ­րե­րուն հա­րիւ­րա­ւոր բժշկա­կան ու­ղեգ­րեր կը գրեն՝ շնչա­ռա­կան խնդիր­ներ ու­նե­ցող ի­րենց հի­ւանդ­նե­րը ղրկե­լով Սո­ճու­տի շրջա­կայ­քը գտնուող հանգս­տեան տու­ներ, ո­րով­հե­տեւ տա­րուան մէջ միայն մէկ ան­գամ է, որ սո­ճի­նե­րը կ՚ար­տա­բե­րեն ա­ռատ քա­նա­կու­թեամբ բու­ժիչ նիւ­թե­րը: Ան­յագ շնչե­լով սո­ճի­նե­րու ծաղ­կա­փո­շին՝ հի­ւանդ­նե­րը, նոյ­նիսկ ա­ռողջ մար­դիկ, եր­կար ժա­մա­նակ զերծ կը մնան խնդիր­նե­րէ: Սո­ճուտ կու գան նաեւ Վրաս­տա­նէն եւ այլ մօ­տիկ եր­կիր­նե­րէ, քա­նի որ խիտ սո­ճի­նե­րու հայ­կա­կան ան­տա­ռի համ­բա­ւը հա­սած է նաեւ այլ եր­կիր­ներ:

ԻՆՉ­ՊԷ՞Ս ՀԻՄ­ՆՈՒԱԾ Է ՍՈ­ՃՈՒ­ՏԸ

Լո­ռիի մար­զի Գիւ­լա­գա­րակ գիւ­ղին մէջ, Ստե­փա­նա­ւան քա­ղա­քէն 12 քմ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ, Ե­րե­ւա­նէն 85 քմ. հիւ­սիս կը գտնուի նշա­նա­ւոր Սո­ճու­տը: Այս իւ­րա­տե­սակ բու­սա­բա­նա­կան այ­գին 1931 թուա­կա­նին հիմ­նադ­րած է նշա­նա­ւոր ճար­տա­րա­գէտ-ան­տա­ռա­գէտ Էտ­մոն Լէո­նո­վիչ։ Ան ազ­գու­թեամբ լեհ է, ծնած է 1902 թուա­կա­նին՝ լեհ կոմս Ստե­ցե­ւիչ-Լէո­նո­վի­չի ըն­տա­նի­քին մէջ։ Իր ման­կու­թիւնն ու ե­րի­տա­սարդ տա­րի­նե­րը ան­ցած են Վրաս­տա­նի մէջ, ուր ա­ւար­տած է Թիֆ­լի­զի Գիւ­ղատն­տե­սա­կան հա­մալ­սա­րա­նը։ Հա­մալ­սա­րա­նա­ւարտ ըլ­լա­լէ ետք ան աշ­խա­տան­քի հա­մար ու­ղար­կուած է Հա­յաս­տան։ 1932 թուա­կա­նին Էտ­մոն Լէո­նո­վիչ հաս­տա­տուած է Ստե­փա­նա­ւան, ուր աշ­խա­տած է ծա­ռե­րու եւ ծա­ղիկ­նե­րու՝ ար­դէն գո­յու­թիւն ու­նե­ցող այ­գիին մէջ։ Աշ­խա­տան­քի ըն­թաց­քին լեհ մաս­նա­գէ­տը կա­տա­րած է գի­տա­կան եւ հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ: Սի­րե­լով իր մաս­նա­գի­տու­թիւ­նը՝ սկսած է տնկել բոյ­սեր ու ծա­ռեր ան­տա­ռին մէջ, ուր ստեղ­ծած է տնկի­նե­րու իր անձ­նա­կան հա­ւա­քա­ծոն: Այ­նու­հե­տեւ լեհ ան­տա­ռա­գէ­տը Գիւ­լա­գա­րա­կի եւ Ստե­փա­նա­ւա­նի մի­ջեւ հիմ­նած է Սո­ճուտ ան­տա­ռը:

Այդ մէ­կը ե­ղած է ա­ռա­ջին բու­սա­բա­նա­կան այ­գին՝ Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի մէջ, որ ստեղ­ծուած է բնա­կան ան­տա­ռի հիմ­քի վրայ: Այ­գին հիմ­նե­լէն ետք Լէո­նո­վիչ աշ­խա­տած է որ­պէս իր իսկ հիմ­նած բու­սա­բա­նա­կան այ­գիի տնօ­րէն մին­չեւ 1984 թուա­կա­նը: 1986 թուա­կա­նին ան մա­հա­ցած ։ Այս թուա­կա­նէն ետք այդ պաշ­տօ­նը ստանձ­նած է ա­նոր որ­դին։ Այ­գին այ­սօր կը կո­չուի Էտ­մոն Լէո­նո­վի­չի ա­նու­նով: 1998 թուա­կա­նին տա­րած­քը ճանչ­ցուած է որ­պէս յա­տուկ պահ­պան­ման գօ­տի եւ կը հսկուի պե­տու­թեան կող­մէ: Էտ­մոն Լէո­նո­վիչ թա­ղուած է այ­գիի տա­րած­քին:

Սո­ճու­տի շուրջ 35 հեք­թար կազ­մող տա­րած­քէն 17.5 հեք­թա­րը բնա­կան ան­տառ է, իսկ 15 հեք­թա­րը՝ զար­դա­նախ­շե­րով ծա­ռեր: Այս այ­գին ու­նի ե­ղեւ­նի­նե­րու տաս­նինն տե­սակ­ներ, ո­րոնց­մէ մէկ մա­սը տաս­նա­մեակ­նե­րու պատ­մու­թիւն ու­նի: Այ­գիի մէջ կայ ե­ղե­ւի­նի իւ­րա­յա­տուկ տե­սակ նկա­տուող գա­լի­ֆոր­նիա­կան Sequoia-ի հինգ օ­րի­նակ, ո­րոնք շուրջ յի­սուն տա­րե­կան են։ Սա­կայն այդ sequoiaնե­րու հա­մար յի­սուն տա­րին կը նկա­տուի ման­կա­կան տա­րիք, քա­նի որ ա­նոնք կ՚ապ­րին մին­չեւ հինգ հա­զար տա­րի: Այ­գիի բա­ցա­ռի­կու­թիւ­նը կը կա­յա­նայ իր բոյ­սե­րու, ծա­ռե­րու եւ հա­զուա­գիւտ տե­սակ­նե­րու բե­րու­մով: Այ­սօր այ­գին ու­նի շուրջ հինգ հա­րիւր ծա­ռա­տե­սակ՝ բե­րուած թէ՛ Ե­րե­ւա­նի, թէ՛ աշ­խար­հի զա­նա­զան բու­սա­բա­նա­կան այ­գի­նե­րէն: Գո­յու­թեան ըն­թաց­քին այ­գիի մէջ ա­ւե­լի քան եր­կու հա­զար հինգ հա­րիւր բու­սա­տե­սակ­ներ փոր­ձար­կուած են՝ հե­տա­մուտ ըլ­լա­լով գտնել նոր տե­սակ­ներ, ո­րոնք կրնան բուս­նիլ այս­տեղ։ Ներ­կա­յիս միայն հինգ հա­րիւր բու­սա­տե­սակ յար­մա­րուած է այդ ծայ­րա­յեղ բնա­կան պայ­ման­ներ ու­նե­ցող վայ­րին մէջ։

Վայ­րը կը նկա­տուի նաեւ խիստ կլի­մայ ու­նե­ցող շրջան մը, քա­նի որ կը գտնուի ծո­վու մա­կար­դա­կէն 1450 մեթր բարձ­րու­թեան վրայ եւ ու­նի ցուրտ օդ: Յա­ճա­խա­կի կ՚անձ­րե­ւէ, իսկ Դեկ­տեմ­բեր-Մարտ ա­միս­նե­րու մի­ջեւ այս վայ­րին մէջ հաստ շեր­տով ձիւն նստած կ՚ըլ­լայ։ Այ­գիին մէջ գտնուող բոյ­սե­րու հա­ւա­քա­ծոն գի­տա­կան մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէ՝ հնա­րա­ւո­րու­թիւն տա­լով ու­սում­նա­սի­րել նոր կլի­մա­յա­կան պայ­ման­նե­րու մէջ ա­ճող բոյ­սե­րու զար­գաց­ման փո­փո­խու­թիւն­նե­րը։

 Եւ բնա­կա­նա­բար այ­գիի բա­ցա­ռի­կու­թիւ­նը նաեւ ա­նոր բու­ժա­կան յատ­կու­թեան մէջ է:

ԿԱ­ՆԱՉ ԴԵ­ՂԱ­ՐԱՆ

Հա­յաս­տա­նի Սո­ճուտ ան­տա­ռը կը նկա­տուի կա­նաչ դե­ղա­րան, քա­նի որ ոչ միայն սո­ճի­նե­րու ծաղ­կա­փո­շոտ­ման ժա­մա­նակ, այ­լեւ բո­լոր ե­ղա­նակ­նե­րուն նոյն­պէս սո­ճին ու­նի օգ­տա­կար յատ­կու­թիւն­ներ, ո­րոնց­մէ կ՚օգ­տուին դե­ղա­բոյ­սե­րու եւ բնա­կան մի­ջոց­նե­րու կողմ­նա­կից­ներն ու ջա­տա­գով­նե­րը: Սո­ճին բնա­մի­ջու­կա­յին ծա­ռա­տե­սակ մըն է: Բնա­փայ­տը, ներծ­ծուե­լով խէ­ժով, որ կպչուն հիւթ մըն է, կը դառ­նայ շատ ա­մուր եւ դի­մաց­կուն սնկա­յին հի­ւան­դու­թիւն­նե­րու նկատ­մամբ, ո­րու շնոր­հիւ որ­պէս բարձ­րո­րակ շի­նա­փայտ լայն կի­րա­ռու­թիւն ու­նի տնտե­սու­թեան տար­բեր աս­պա­րէզ­նե­րու մէջ:

Բու­ժա­կան նպա­տա­կով կը գոր­ծա­ծուին նաեւ սո­ճիի չբա­ցուած գար­նա­նա­յին բող­բոջ­նե­րը, ա­սեղ­նա­տե­րեւ­նե­րը, խէ­ժը: Ա­նոնց մէջ ա­ռատ են ե­թե­րաիւ­ղե­րը, օս­լան, դա­բա­ղիչ նիւ­թե­րը, այլ մա­ծան իւ­ղե­րը: Սո­ճիի դե­ղա­մի­ջոց­նե­րը ու­նին մի­զա­մուղ, ցա­ւա­զեր­ծող եւ հա­կա­բոր­բո­քիչ յատ­կու­թիւն­ներ: Սո­ճիի բող­բոջ­նե­րու թուր­մը կը գոր­ծա­ծուի շնչա­ռա­կան ճամ­բա­նե­րու բոր­բո­քու­մի, թո­քա­տա­պի, ստա­մոք­սի խո­ցի, ե­րի­կա­մա­յին հի­ւան­դու­թիւն­նե­րու պա­րա­գա­յին: Սո­ճե­նիի ա­սեղ­նա­տե­րեւ­նե­րու թուր­մը կազ­դու­րիչ լո­գանք­նե­րու հա­մար փնտըռ-ւած մի­ջոց մըն է: Այդ թուր­մը կը գործա­ծուի նաեւ այ­րուածք­նե­րու բուժ­ման կամ մոր­թա­յին ու­րիշ բոր­բո­քում­նե­րու հա­մար քսուք­ներ պատ­րաս­տե­լու ժա­մա­նակ: Սո­ճիի բնա­մի­ջոց­նե­րը սկսած են գոր­ծա­ծել նաեւ ու­ռուցք­նե­րու պա­րա­գա­յին: Բու­ժիչ յատ­կու­թիւն­ներ ու­նին նաեւ Սո­ճու­տի մէջ գտնուող միւս կո­նազ­գի ծա­ռե­րը: Կա­նաչ դե­ղա­րան կը նկա­տուին առ­հա­սա­րակ բո­լոր ան­տառ­նե­րը, բայց ա­նոնք միշտ պատ­շաճ խնամ­քի ա­ռար­կայ չեն դառ­նար։

ՀԱ­ՅԱՍ­ՏԱ­ՆԻ ԱՆ­ՏԱՌ­ՆԵ­ՐԸ՝ ՎՏԱՆ­ԳԻ ՏԱԿ

Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ Հա­յաս­տա­նի ո­րոշ ան­տառ­ներ կը գտնուին պե­տու­թեան հսկո­ղու­թեան ներ­քոյ եւ ար­գե­լոց­ներ կը նկա­տուին, սա­կայն ան­տառ­նե­րը օ­րէ օր կը կրճա­տուին՝ ա­ւելց­նե­լով ա­նա­պա­տա­ցող տա­րածք­նե­րու թի­ւը: Հա­յաս­տա­նի մէջ ստեղ­ծուած են բնա­պահ­պան­նե­րու մե­ծա­թիւ խում­բեր, ո­րոնք հա­սա­րա­կա­կան հի­մունք­նե­րով կը պայ­քա­րին երկ­րի ան­տառ­նե­րու ոչն­չաց­ման դէմ եւ որ­պէս կա­նոն, քիչ ար­դիւնք­նե­րու կը հաս­նին, քա­նի որ ան­տա­ռի տէ­րե­րը այ­լեւս գիւ­ղա­ցի­նե­րը կամ պարզ մար­դիկ չեն. ան­տառ­նե­րու վրայ ի­րենց հզօր թա­թե­րը դրած են գոր­ծա­րար­նե­րն ու սակաւատէրերը: Ան­տա­ռը ոչն­չաց­նող­նե­րը ու զայն հարս­տա­նա­լու նպա­տա­կով շա­հա­գոր­ծող­նե­րը հիմ­նա­կա­նին մէջ այն մար­դիկն են, ո­րոնք ի պաշ­տօ­նէ կո­չուած են պահ­պա­նե­լու ան­տա­ռը, իբ­րեւ բնու­թեան հարս­տու­թիւն: Հա­յաս­տա­նի մէջ ան­տա­ռը կը դի­տուի իբ­րեւ փայ­տա­նիւ­թի հա­րուստ աղ­բիւր: Հա­յաս­տան նոյ­նիսկ սկսած է վե­րամ­շա­կուած փայ­տա­նիւթ ար­տա­ծել: Խնամ­քի եւ իբր թէ բու­ժիչ հա­տում­նե­րու ա­նուան տակ կը հա­տուին բազ­մա­թիւ ծա­ռեր, ո­րոնք կը դառ­նան կեն­ցա­ղի եւ շի­նա­րա­րու­թեան մէջ գոր­ծա­ծուող փայ­տա­նիւթ եւ կ՚ար­տա­ծուին երկ­րէն: Ան­տա­ռը՝ բնու­թեան զար­դը, այ­սօր դար­ձած է ա­րագ հարս­տա­նա­լու լա­ւա­գոյն մի­ջո­ցը: Հա­յաս­տա­նի բնա­փայ­տը կ՚ար­տա­հա­նուի Ֆրան­սա, Ի­տա­լիա, Գեր­մա­նիա, Ի­րան, Թուր­քիա: Այս եր­կիր­նե­րու մէջ շատ ա­ւե­լի հրա­շա­լի ան­տառ­ներ կան, քան՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ, բայց, ինչ­պէս հասկ­նա­լի է, այդ եր­կիր­նե­րը աչ­քի լոյ­սի պէս կը պա­հեն ի­րենց ան­տառ­նե­րը, իբ­րեւ երկ­րի զար­գաց­ման, բնու­թեան պահ­պան­ման գրա­ւա­կան­ներ, զբօ­սաշր­ջու­թեան ազ­դակ­ներ եւ այլ աղ­բիւր­ներ:

Հա­յաս­տա­նի մէջ կան դէպ­քեր, երբ հա­րուստ­նե­րը ի­րենց ա­մա­րա­նոց­նե­րը, ա­ռանձ­նա­տու­նե­րը եւ ի­րենց պատ­կա­նող սե­փա­կան պան­դոկ­նե­րը կը կա­ռու­ցեն ճիշդ ան­տա­ռին մէջ՝ ո­րոշ հա­տուած հա­տե­լով եւ ա­նոր փո­խա­րէն շէնք­ներ կա­ռու­ցե­լով: Ար­դիւն­քին կը վե­րա­նայ բու­սա­կան եւ կեն­դա­նա­կան աշ­խար­հը եւ կը խախ­տուի ան­տա­ռի հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը: Այս մէ­կը խնդիր մըն է, որ թէ՛ խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րէն, թէ՛ այ­սօր գո­յու­թիւն ու­նի Հա­յաս­տա­նի մէջ։ Հայ մար­դը տա­կա­ւին չէ գի­տակ­ցած իր ու­նե­ցած բնա­կան հարս­տու­թեան ար­ժէ­քը եւ անխ­նայ ոչն­չա­ցում կ՚ի­րա­կա­նաց­նէ զինք կե­րակ­րող եւ պահ­պա­նող ան­տա­ռին հան­դէպ: Թե­ղու­տի չքնաղ ան­տա­ռի մաս­նա­կի հա­տու­մը վեր­ջին աղմ­կոտ դէպքն էր, որ կ՚ա­ռըն­չուէր ան­տա­ռի ոչնչաց­ման: Թե­ղու­տի հսկա­յա­կան ան­տա­ռը մաս առ մաս հա­տուած է հան­քա­վայ­րի շա­հա­գործ­ման հա­մար: Ճիշդ է՝ այդ քայ­լը կա­տա­րող­նե­րը կը փոր­ձեն զայն ար­դա­րաց­նել իբ­րեւ տնտե­սու­թեան եւ ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան զար­գաց­ման ազ­դակ, բայց եր­բեք ըն­դու­նե­լի չէ բնու­թեան պղծման ու ոչնչաց­ման հաշ­ւոյն զար­գաց­նել տնտե­սու­թիւնն ու հան­քար­դիւ­նա­բե­րու­թիւ­նը:

Երբ ան­տա­ռը կը նօս­րա­նայ, կը զրկուի իր բնա­կան խիտ դա­սա­ւո­րու­թե­նէն, ա­րագ վնաս կը կրէ քա­մի­նե­րէ, պտտա­հող­մե­րէ եւ այլ բնա­կան ա­ղէտ­նե­րէ, ո­րոնք նօսր տա­րածք­նե­րու վրայ ա­ւե­լի շատ ա­ւե­րա­ծու­թիւն­ներ կը գոր­ծեն, քան՝ խիտ ու ծա­ռե­րով պաշտ­պա­նուած վայ­րե­րու վրայ: Բա­ցի այն, որ ան­տա­ռը թթուա­ծին ար­տադ­րող ա­մե­նա­մեծ աղ­բիւրն է, ան նաեւ հո­ղա­պաշտ­պան, ջրա­կար­գա­ւո­րիչ, կլի­մա­յա­կար­գա­ւո­րիչ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի: Ո­րե­ւէ երկ­րի տա­րած­քի վրայ գտնուող ան­տառ նա­խեւ­ռաջ այդ երկ­րի բնա­կան անվ­տան­գու­թեան պաշտ­պանն է:

ԱՆ­ՏԱ­ՌԻ ՃԱ­ՆԱ­ՊԱՐ­ՀԻՆ՝ ԼՈ­ՌԵ­ԲԵՐԴ ԵՒ ՀՆԵ­ՎԱՆՔ

Իսկ մինչ այդ տեղ­ւոյն զբօ­սաշր­ջա­յին ըն­կե­րու­թիւն­նե­րը այս շրջա­նին եր­թե­ւեկ­ներ կ՚ա­ռա­ջար­կեն դէ­պի Ստե­փա­նա­ւա­նի Գիւ­լա­գա­րակ տա­րած­քի Սո­ճուտ ան­տա­ռը: Գիւլ­գա­րա­կը օ­դա­փո­խու­թեան վայր կը նկա­տուի։ Հոն կան հանգս­տեան տու­ներ, ման­կա­կան ա­ռող­ջա­րան­ներ եւ զբօ­սաշր­ջու­թեան հա­մար նպաս­տա­ւոր պայ­ման­ներ: Ստե­փա­նա­ւա­նի մէջ կան հանգս­տեան տու­ներ եւ պան­դոկ­ներ, ո­րոնք մաս­նա­ւո­րա­պէս կա­ռու­ցուած են այ­գիի այ­ցե­լու­նե­րու եւ ա­ռող­ջա­րա­նա­յին քա­ղաք ե­կող­նե­րուն հա­մար։ Ա­նոնք նա­խա­պէս սեր­տած ըլ­լա­լով Սո­ճու­տի բա­րիք­նե­րը՝ կը վա­յե­լեն ա­ռող­ջա­րա­նա­յին զբօ­սաշր­ջու­թիւ­նը: Տա­րուան այս ե­ղա­նա­կին՝ բեղմ­նա­փո­շի ար­ձա­կե­լու շրջա­նին դժուար է տեղ գտնել այդ ա­ռող­ջա­րան­նե­րուն մէջ:

Դէ­պի Ստե­փա­նա­ւան տե­ղա­կան զբօ­սաշր­ջա­յին եր­թու­ղին սո­վո­րա­բար կը նե­րա­ռէ նաեւ Լո­ռե­բեր­դը եւ Հնե­վան­քը, ո­րոնք կը գտնուին Սո­ճու­տի ճամ­բուն եւ դէ­պի Ստե­փա­նա­ւան եր­թու­ղիի մէջ մէկ ամ­բող­ջու­թիւն կը կազ­մեն: Լո­ռիի բեր­դը միջ­նա­դա­րեան ա­նա­ռիկ ամ­րոց մըն է՝ Ստե­փա­նա­ւա­նէն 4.5 քմ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ։ Ան կը գտնուի Ձո­րա­գէտ եւ Ու­ռուտ կիր­ճե­րու հատ­ման վրայ։ Բեր­դը հիմ­նադ­րած է Դա­ւիթ Ան­հո­ղին՝ հա­ւա­նա­բար՝ 1005-1020 թուա­կան­նե­րուն: Գտնուե­լով հիւ­սի­սա­յին ա­ռեւտ­րա­կան ճա­նա­պար­հի վրայ՝ Լո­ռին ե­ղած է ա­ռեւտ­րա-ար­հես­տա­գոր­ծա­կան խո­շոր կեդ­րոն՝ միջ­նա­դա­րեան Հա­յաս­տա­նի մէջ։ Ան ա­ռեւտ­րա­կան ճա­նա­պարհ­նե­րով կա­պուած էր Ա­նիի, Դուի­նի, Դմա­նի­սի, Տփղի­սի եւ ու­րիշ քա­ղաք­նե­րու հետ: 11-րդ-13-րդ դա­րե­րուն ու­նե­ցած է շուրջ տա­սը հա­զար բնա­կիչ։ Քա­ղա­քի ա­ռա­ջին պա­րիս­պի մէջ պար­փա­կուած տա­րա­ծու­թիւ­նը միջ­նա­բեր­դի դեր կա­տա­րած է։

1105 թուա­կա­նին Լո­ռին կարճ ժա­մա­նա­կով գրա­ւած են սել­ճուկ­նե­րը, 1118 թուա­կա­նին՝ վրա­ցա­կան զօր­քե­րը։ Ան իր շրջա­կայ հո­ղե­րով դար­ձած է վրաց Օր­բե­լի­նե­րու կա­լուած­քը։ 1185 թուա­կա­նին ան­ցած է Սար­գիս Զա­քա­րեա­նին, իսկ ա­նոր մա­հէն յե­տոյ՝ որ­դի­նե­րուն՝ Ի­վա­նէ եւ Զա­քա­րէ Զա­քա­րեան­նե­րուն։ 1236 թուա­կա­նին մոն­ղո­լա­կան բա­նա­կը գրա­ւած եւ հիմ­նա­յա­տակ ա­ւե­րած է քա­ղա­քը, կո­ղոպ­տած է Շահն­շահ Զա­քա­րեա­նի գան­ձե­րը, ա­ւե­րած է Դա­ւիթ Ան­հո­ղի­նի կնոջ վե­րագ­րուող մա­տուռ-դամ­բա­րա­նը։ 1430 թուա­կա­նին Լո­ռիին կը տի­րէին հայ Օր­բե­լեան­նե­րը։ 1562-1734 թուա­կան­նե­րու մի­ջեւ Լո­ռին, որ­պէս ռազ­մա­կան կա­րե­ւոր ամ­րոց, ան­ցած է մե՛րթ թուր­քե­րուն, մե՛րթ պար­սիկ­նե­րուն, իսկ մերթ ալ՝ վրա­ցի­նե­րուն։ 18-րդ դա­րու վեր­ջա­ւո­րու­թեան Լո­ռին կորսն­ցու­ցած է բեր­դի նշա­նա­կու­թիւ­նը, դար­ձած է սո­վո­րա­կան ամ­րոց, ուր բնա­կու­թիւն հաս­տա­տած են տար­բեր վայ­րե­րէ տե­ղա­հա­նուած գաղ­թա­կան­ներ, եւ նոյն միջ­նա­բեր­դին մէջ ալ յա­ռա­ջա­ցած է հա­մա­նուն գիւ­ղը, որ 1926-1930 թուա­կան­նե­րու մի­ջեւ ա­մա­յա­ցած է: Այժմ Լո­ռեբեր­դէն շուրջ 2 քմ. հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ տա­րա­ծուած է Լո­ռիի Բերդ գիւ­ղը։ Լո­ռիի Բերդ ամ­րո­ցին մէջ 1966 թուա­կա­նէն սկսեալ եր­բեմն կ՚ի­րա­կա­նա­ցուին հնա­գի­տա­կան պե­ղում­ներ։ Այս գծով պե­ղուած է Դա­ւիթ Ան­հո­ղի­նի կնոջ վե­րագ­րուող մա­տուռ-դամ­բա­րա­նը, որմ­նան­կար­ներ, յու­շար­ձան­ներ, բաղ­նիք­ներ, զէն­քեր, զար­դեր, գոր­ծիք­ներ եւ այլ ի­րեր:

Այս եր­թու­ղին՝ դէ­պի Սո­ճուտ եւ Լո­ռիի բերդ, կը նե­րա­ռէ նաեւ նոյն ճա­նա­պար­հին գտնուող Հնե­վան­քը: Վա­նա­կան այս հա­մա­լի­րը Լո­ռիի մար­զի ճար­տա­րա­պե­տա­կան գլխա­ւոր յու­շար­ձան­նե­րէն մին է, կը գտնուի Ձո­րա­գե­տի աջ ա­փին։ Կի­սա­ւեր հա­մա­լի­րի կազ­մին մէջ ժա­մա­նա­կին ե­ղած են ե­րեք ե­կե­ղե­ցի, գա­ւիթ, բնա­կե­լի, տնտե­սա­կան եւ օ­ժան­դակ շի­նու­թիւն­ներ։ Գլխա­ւոր ե­կե­ղե­ցիի գմբէ­թի քի­ւի ստո­րին գօ­տիի վրա­ցե­րէն ար­ձա­նագ­րու­թեան հա­մա­ձայն, ե­կե­ղե­ցին 1154 թուա­կա­նին նո­րո­գած է Ի­վա­նէ Օր­բե­լեան ա­միրս­պա­սա­լա­րի որ­դին՝ Սմբա­տը։ Վեր­ջերս ե­կե­ղե­ցին վե­րա­նո­րո­գուած է։

Ստե­փա­նա­ւան տա­նող զբօ­սաշր­ջա­յին ու­ղին իր մէջ կ՚ամ­փո­փէ հա­յոց պատ­մու­թիւ­նը՝ Լո­ռիի բեր­դի ան­ցեա­լով, ինչ որ ներ­դաշ­նակ է բնու­թեան՝ Սո­ճու­տի եւ հո­գե­ւո­րի՝ Հնե­վան­քի մէջ հնչող ա­ղօթ­քի հետ միա­սին:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ