ԱՐՇԱԿ ՉՕՊԱՆԵԱՆ. ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ՄԵԾԱՎԱՍՏԱԿ ՊԱՀԱՊԱՆԸ

​Յու­լիս 15-ին կը տօ­նենք ծննդեան տա­րե­դար­ձը հայ գրա­կա­նու­թեան եւ մշա­կոյ­թի ան­մահ դէմ­քե­րէն Ար­շակ Չօ­պա­նեա­նի։

Բազ­մաշ­նորհ մե­ծու­թիւն է Չօ­պա­նեան՝ ե­թէ ոչ ան­պայ­ման գրա­կան-գե­ղա­րուես­տա­կան իր ժա­ռան­գու­թեամբ, բայց հաս­տա­տա­պէս հայ հո­գեմ­տա­ւոր հարս­տու­թեանց պահ­պան­ ման ու զար­գաց­ման նուի­րա­բե­րո­ւած իր բարձ­րա­րուեստ վաս­տա­կով։

Ար­շակ Չօ­պա­նեան ա­նու­նը կը յու­շէ թէ՛ ան­հուն սէրն ու պաշ­տա­մուն­քը հան­դէպ հայ մշա­կոյ­թին ու գրա­կա­նու­թեան, թէ՛ տա­ղան­դը հայ լե­զո­ւի յղկման ու կա­տա­րե­լա­գործ­ման եւ թէ՛, յատ­կա­պէ՛ս, հայ­կեան հան­ճա­րի ան­կորն­չե­լի գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րը վեր­ծա­նե­լու, ար­ժե­ւո­րե­լու եւ սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դին ու ողջ մարդ­կու­թեան փո­խան­ցե­լու ան­խոնջ աշ­խա­տանքն ու պատ­կա­ռե­լի ներդ­րու­մը։

Իր այդ ար­ժա­նիք­նե­րով՝ Ար­շակ Չօ­պա­նեան բարձ­րա­դիր պա­տո­ւան­դան մը նո­ւա­ճած է հայ գրող­նե­րու յա­ւեր­ժա­կան պան­թէո­նին մէջ։

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով Չօ­պա­նեան Ար­շակ Յով­հան­նէ­սի, մե­ծա­նուն հայ գրո­ղը, քննա­դա­տը, բա­նա­սէ­րը, հրա­պա­րա­կա­գի­րը, թարգ­մա­նիչն ու հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծի­չը ծնած էր Պո­լիս, 15 Յու­լիս 1872-ին, ակն­ցի ոս­կե­րի­չի ըն­տա­նե­կան յար­կին տակ։

Ու­սու­մը ստա­ցաւ նախ Պոլ­սոյ Մաք­րու­հեան դպրո­ցին, ա­պա՝ Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նին մէջ՝ ա­շա­կեր­տե­լով ժա­մա­նա­կի ա­կա­նա­ւոր գրա­կան գոր­ծիչ­նե­րու։ Սկ­­սաւ ստեղ­ծա­գոր­ծել վաղ տա­րի­քէն՝ ինք­նու­րոյն եւ թարգ­մա­նա­կան գոր­ծե­րով աշ­խա­տակ­ցե­լով «­Բու­րաս­տան ման­կանց», «Ա­րե­ւելք», «­Մա­սիս» եւ «Հայ­րե­նիք» պար­բե­րա­կան­նե­րուն։

1895-ին խմբագ­րեց «­Ծա­ղիկ» կի­սամ­սեայ թեր­թը։ Նոյն տա­րին, իր կար­գին խոյս տա­լով Հա­մի­տեան իշ­խա­նու­թեանց հե­տապն­դում­նե­րէն, տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ Փա­րիզ, որ դար­ձաւ իր մնա­յուն բնա­կա­վայ­րը։ Ձեռ­նար­կեց «Ա­նա­հիտ» գրա­կան-գե­ղա­րո­ւես­տա­կան մե­ծար­ժէք հան­դէ­սի հրա­տա­րա­կու­թեան (1898-1911, նոր շրջան՝ 1929-49)։ Նաեւ մաս­նակ­ցե­ցաւ «­Վե­րած­նունդ» (1917-19) եւ «Ա­պա­գայ» (1921-24) թեր­թե­րու խմբագ­րու­մին։

Ար­շակ Չօ­պա­նեան եր­կար ապ­րե­ցաւ եւ բախ­տը ու­նե­ցաւ սերն­դա­կիցն ու գոր­ծա­կի­ցը ըլ­լա­լու հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան թէ՛ նա­խաե­ղեռ­նեան, թէ՛ յետ-ե­ղեռ­նեան սե­րունդ­նե­րուն։

Իբ­րեւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան մեծ ճա­շա­կի տէր հե­ղի­նա­կու­թիւն՝ Չօ­պա­նեան գրա­կան քննա­դա­տի իր ան­փո­խա­րի­նե­լի ներդ­րու­մը ու­նե­ցաւ ե­րի­տա­սարդ ար­ժէք­նե­րու յայտ­նա­բեր­ման եւ խրա­խուս­ման մէջ։

Ս­­տեղ­ծա­գոր­ծեց գրա­կան բո­լոր սե­ռե­րով։ Բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը ամ­փո­փ-ւած են «Ար­շա­լոյ­սի ձայ­ներ» (1891), «Թրթ­­ռում­ներ» (1892) եւ «­Քեր­թո­ւած­ներ» (1908) հա­տոր­նե­րուն մէջ, ո­րոնք կը յատ­կան­շո­ւին ռո­ման­թիք բա­նաս­տեղ­ծու­թեան «միա­կող­մա­նիու­թիւ­նը յաղ­թա­հա­րե­լու եւ ի­րա­կա­նու­թեան կեն­դա­նի գիծերը ար­տա­յայ­տե­լու ձգտու­մով», ինչ­պէս որ նշած է գրա­կա­նա­գէտ Է. Ջր­­բա­շեան։ Չօ­պա­նեան հրա­տա­րա­կած է նաեւ «­Թուղ­թի փառք» (1892) հո­գե­բա­նա­կան վի­պա­կը, «Տղու հո­գի­ներ» (1923) պատ­մո­ւածք­նե­րու եւ պատ­կեր­նե­րու ժո­ղո­վա­ծոն, «­Մութ խա­ւեր» (1893) ու «Հ­­րաշ­քը» (1923) թա­տե­րա­խա­ղե­րը եւ այլ եր­կեր։

Չօ­պա­նեա­նի ներդ­րու­մը ա­ռանձ­նա­պէս տի­տա­նա­կան ե­ղաւ գրա­կա­նա­գի­տա­կան եւ բա­նա­սի­րա­կան աս­պա­րէ­զին մէջ։ Ի­րեն կը պար­տինք միջ­նա­դա­րեան հայ տա­ղեր­գու­թեան գե­ղեց­կու­թիւն­նե­րը վեր­ծա­նե­լու եւ մեր սե­րունդ­նե­րուն ու ամ­բողջ աշ­խար­հին ծա­նօ­թաց­նե­լու ան­փո­խա­րի­նե­լի նո­ւա­ճու­մը։

Չօ­պա­նեան հա­յե­րէ­նով եւ ֆրան­սե­րէ­նով հրա­տա­րա­կեց միջ­նա­դա­րեան ու նոր շրջա­նի գրա­կան յու­շար­ձան­ներ՝ Նա­հա­պետ Քու­չա­կին վե­րագ­րո­ւող քա­ռեակ­նե­րուն եւ ընդ­հան­րա­պէս միջ­նա­դա­րեան «հայ­րէն­նե­րու» ժո­ղո­վա­ծոնե­րը («­Նա­հա­պետ Քու­չա­կի դի­ւա­նը», 1902, «­Հայ­րէն­նե­րու բու­րաս­տա­նը», 1940), «Նա­ղաշ Յով­նա­թան ա­շու­ղը եւ Յով­նա­թան Յով­նա­թա­նեան նկա­րի­չը» (1910), «­Հայ է­ջեր» (1912) գիրքե­րը։

Չօ­պա­նեան ա­ռա­ջի­նը ե­ղաւ, որ Գ­­րի­գոր Նա­րե­կա­ցիի ժա­ռան­գու­թիւ­նը վեր­լու­ծեց իբ­րեւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն՝ բա­ցա­յայ­տե­լով կրօ­նա­միս­թի­քա­կան շղար­շի տակ պա­հո­ւած Նա­րե­կա­ցիի խոր մար­դա­սի­րա­կան էու­թիւ­նը եւ, իբ­րեւ այդ­պի­սին, Նա­րե­կա­ցին դա­սե­լով հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թեան հսկա­նե­րու կող­քին։

Չօ­պա­նեան նաեւ կազ­մեց ու ա­ռան­ձին հա­տոր­նե­րով լոյս ըն­ծա­յեց Պետ­րոս Դու­րեա­նի (1894) եւ Մկր­­տիչ Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի (1907) եր­կե­րը, ո­րոնց նո­ւի­րեց նաեւ ծա­ւա­լուն ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ։

Չօ­պա­նեան-քննա­դա­տի նա­խա­սի­րած մար­զը էս­սէ-դի­ման­կա­րի ժան­րը ե­ղաւ. սեղմ շրջա­նակ­նե­րու մէջ ան ներ­կա­յա­ցուց ծա­նօթ գրող­նե­րու ընդ­հան­րա­կան, խոր եւ դի­պուկ բնու­թա­գի­րը, բա­ցա­յայ­տեց ա­նոնց ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մտա­ծո­ղու­թեան, մե­թո­տին եւ ո­ճին էա­կան գի­ծե­րը։ Այդ­պի­սի յօ­դո­ւած­ներ նո­ւի­րեց Խ. Ա­բո­վեա­նին, Ղ. Ա­լի­շա­նին, Յ. Պա­րո­նեա­նին, Գ. Սուն­դու­կեա­նին, Րաֆ­ֆիին, Պ. Պ­­ռօ­շեա­նին, Ա. Շիր­վան­զա­դէին, Հա­մաս­տե­ղին եւ ու­րիշ­նե­րուն (ա­նոնց զգա­լի մա­սը ամ­փո­փո­ւած է «­Դէմ­քեր» ( հ. 1-2, 1924-29) ժո­ղո­վա­ծու­նե­րուն մէջ։

Վեր­ջա­պէս, Չօ­պան­եա­ն մեծ աշ­խա­տանք կա­տա­րեց հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը Եւ­րո­պա­յի մէջ քա­րո­զե­լու եւ հայ ժո­ղո­վուր­դին դա­տը պաշտ­պա­նե­լու ուղ­ղու­թեամբ։ Անձ­նա­կան եւ նա­մա­կագ­րա­կան կա­պեր ու­նե­ցաւ ժա­մա­նա­կի եւ­րո­պա­ցի գրող­նե­րու եւ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ­նե­րու հետ։ Թարգ­մա­նեց եւ ֆրան­սե­րէ­նով հրա­տա­րա­կեց հին ու նոր շրջա­նի հայ բա­նաս­տեղծ­նե­րու բազ­մա­թիւ եր­կեր։ Այդ աշ­խա­տան­քին պսա­կը ե­ղաւ «­Վար­դե­նիք Հա­յաս­տա­նի» ֆրան­սե­րէն (հ. 1-3, 1918-1929) ժո­ղո­վա­ծուն։

Մե­ծա­նուն հա­յը զոհ գնաց պա­տա­հա­կան ինք­նա­շար­ժի ար­կա­ծի, 1954 թո­ւա­կա­նի Յու­նիս 8ին եւ ար­ժա­նա­ցաւ հա­մազ­գա­յին յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան ու թա­ղու­մի։

Ար­շակ Չօ­պա­նեա­նի ար­ժէ­քին ու վաս­տա­կին նկատ­մամբ հայ ժո­ղո­վուր­դին տա­ծած ընդ­հա­նուր յար­գանքն ու ե­րախ­տա­գի­տու­թիւ­նը լա­ւա­գոյնս կ­­’ար­տա­յայ­տէ հա­յոց մե­ծա­մեծ­նե­րէն Գ­­րի­գոր Զօհ­րապ, որ 1913ին Չօ­պա­նեա­նին ուղ­ղո­ւած իր անձ­նա­կան նա­մա­կին մէջ հե­տե­ւեա­լը կը շեշ­տէր՝

«… Միս-մի­նակդ ը­րիր ինչ որ շա­տեր միա­ցած չէին կրնար ը­նել. եւ ինչ որ ա­մէ­նէն յար­գե­լին է քու աշ­խա­տու­թեանց մէջ, դուն հիա­նա­լի եր­կիւ­ղա­ծու­թեամբ մը նո­ւի­րե­ցիր ինք­զինքդ՝ փշրանք­ներն ու նշխար­նե­րը հա­ւա­քե­լու մեր գրա­կան ան­ցեա­լին, ճիշդ ա­նոր՝ որ ա­մէ­նէն մոռ­ցո­ւածն ու լքո­ւածն է»։

­Չօ­պա­նեա­նի ծննդեան տա­րե­դար­ձին նո­ւի­րո­ւած այս հա­կիրճ անդ­րա­դար­ձը կ­þար­ժէ եզ­րա­փա­կել ա­նոր պատ­գա­մը խտաց­նող հե­տե­ւեալ մտքե­րով.

- «Ազգ մը չի կոր­սո­ւիր, երբ գի­տէ իր սխալ­նե­րը ճանչ­նալ եւ ին­քը զին­քը ուղ­ղել»:

- «Ո՜վ մեր լե­զուն, հա­յե­լի մաք­րու­թեան, գո­րո­վի եւ ա­րիու­թեան, դուն մեր հո­գին ու մեր ա­րիւնն ես, դուն մեր զրահն ու մեր փառքն ես»:

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ