Ն­շան ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան. Հայ Եր­գի­ծան­քի Սփիւռ­քեան Շնչա­ւո­րու­մը

Սեպ­տեմ­բեր 7-8-ի լուս­ցող գի­շե­րը, 43 տա­րի ա­ռաջ, ­Փա­րի­զի հի­ւան­դա­նոց­նե­րէն մէ­կուն մէջ, մեր կեան­քէն առ­յա­ւէտ հե­ռա­ցաւ հայ գրա­կա­նու­թեան տա­ղան­դա­ւոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն Ն­­շան Պէ­շիկ­թաշ­լեան, որ սե­րունդ­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ յա­ւեր­ժու­թեան ար­ժա­նի է իբ­րեւ հայ­կա­կան եր­գի­ծան­քի սփիւռ­քեան շնչա­ւոր­ման տա­ղան­դա­ւոր վար­պե­տը։

Միայն եր­գի­ծա­գիր չե­ղաւ Ն­­շան Պէ­շիկ­թաշ­լեան։ ­Նաեւ բա­նաս­տեղ­ծու­թեանց, վէ­պե­րու եւ թա­տե­րա­խա­ղե­րու հե­ղի­նակ դար­ձաւ։ Իսկ իր կեան­քի վեր­ջա­լոյ­սին հռչա­կո­ւե­ցաւ նաեւ իբ­րեւ հմուտ թա­տե­րա­գէտ՝ հայ գրա­կա­նու­թեան կտա­կե­լով շուրջ 1200 է­ջե­րէ բաղ­կա­ցած «­Թա­տե­րա­կան ­դէմ­քեր» կո­թո­ղա­կան աշ­խա­տա­սի­րու­թիւ­նը, որ ար­ժա­նա­ցաւ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան «­Գէորգ ­Մե­լի­տի­նե­ցի» գրա­կան մրցա­նա­կին ու հրա­տա­րա­կու­թեան։

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գե­ղեց­կու­թեան եւ կա­տա­րե­լու­թեան ան­վի­ճե­լի վար­պետ մը հան­դի­սա­ցաւ ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան, որ իր գրի­չին գե­ղե­ցիկ պար­զու­թեան միա­ցուց պատ­կե­րա­ւոր ար­տա­յայ­տու­թեան եւ խո­րա­թա­փանց մտա­ծո­ղու­թեան վա­ւե­րա­կան թռիչ­քը։ Իր այդ ար­ժա­նիք­նե­րուն շնոր­հիւ՝ եր­գի­ծան­քի իր ու­րոյն ոճն ու դպրո­ցը ստեղ­ծեց. բնաւ հեգ­նող ու քի­նախն­դիր չե­ղաւ, այ­լեւ իր ա­մենէն սուր խայ­թոց­նե­րուն մէջ ան­գամ մնաց… յար­գա­լիր։

Այդ պատ­ճա­ռով ալ սի­րո­ւե­ցաւ ըն­թեր­ցող լայն հա­սա­րա­կու­թեան կող­մէ, որ ան­համ­բեր սպա­սու­մով «լա­փեց» հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն հրամ­ցո­ւած Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի գրե­թէ ա­մէ­նօ­րեայ տոմ­սե­րը, ո­րոնք ինք­նաքն­նարկ­ման, քննա­դա­տու­թեան եւ ինք­նաքնն­դա­տու­թեան ա­ռու­մով հա­րա­զատ հա­յե­լին դար­ձան հա­ւա­քա­կան մեր կեան­քին՝ Ս­­փիւռ­քի բո­լոր ա­փե­րուն։

Ան­խոնջ աշ­խա­տող մը եւ ներշն­չու­մի անս­պառ աղ­բիւր մը ե­ղաւ Պէ­շիկ­թաշ­լեան, որ ա­ւե­լի քան քսան հա­տոր կազ­մող հրա­տա­րա­կո­ւած իր գոր­ծե­րու կող­քին ժա­ռանգ ձգեց նաեւ ան­տիպ գոր­ծե­րու ամ­բողջ հա­րս­տու­թիւն մը։

Ծ­­նած էր 1898-ին (ո­րոշ աղ­բիւր­նե­րու հա­մա­ձայն՝ 1896-ին) ­Պո­լիս, ուր ­Բե­րա­յի նա­խակր­թա­րան­նե­րուն մէջ տար­րա­կան իր ու­սու­մը ստա­նա­լէ ետք՝ տասներկու տա­րե­կա­նէն նե­տո­ւե­ցաւ կեան­քի աս­պա­րէզ եւ ինք­նաշ­խա­տու­թեամբ ո՛չ միայն տի­րա­պե­տեց հա­յոց մայ­րե­նիին, ո՛չ միայն կա­տա­րե­լա­գոր­ծեց գրե­լու իր տա­ղան­դը, այ­լեւ՝ նո­ւա­ճեց հայ մշա­կոյ­թի եւ հա­յոց պատ­մու­թեան մա­սին գի­տա­կան այն­քա՜ն լայն պա­շար։

Սկ­­սաւ ստեղ­ծա­գոր­ծել պա­տա­նի տա­րի­քէն՝ պոլ­սա­հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն քեր­թո­ւած­ներ եւ պատ­մո­ւածք­ներ հրա­տա­րա­կե­լով։

Միայն կարճ ժա­մա­նակ մը զբա­ղե­ցաւ հա­յե­րէ­նի ու­սուց­չու­թեամբ, որ­մէ ետք ամ­բողջ կեան­քը նո­ւի­րեց գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան։

Ե­ղեռ­նէն վե­րապ­րած պոլ­սա­հայ գրող­նե­րէն շա­տե­րու պէս, ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան ինք եւս նախ ձեռ­նա­մուխ ե­ղաւ յետե­ղեռ­նեան պոլ­սա­հայ գրա­կան կեան­քի վե­րաշ­խու­ժա­ցու­մին, ա­պա՝ 1922-ին ան­ցաւ ­Յու­նաս­տան, կարճ ժա­մա­նակ մը նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Քեր­քի­րա­յի որ­բա­նոց­նե­րը հա­ւա­քո­ւած հայ մա­նուկ­նե­րու հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեամբ։ Այ­նու­հե­տեւ վերջ­նա­կա­նա­պէս հաս­տա­տո­ւե­ցաւ Փա­րիզ, ուր ամ­բողջ կէս դար իր աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րաւ ա­րեւ­մտա­հայ գրա­կա­նու­թեան եւ ընդ­հան­րա­պէս հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան պահ­պան­ման ու զար­գաց­ման նուի­րա­կան պայ­քա­րին։

Մ­­նա­յուն եւ փնտռո­ւած աշ­խա­տա­կի­ցը դար­ձաւ ա­տե­նի հայ մա­մու­լին՝ օ­րա­թեր­թա­յին տոմ­սեր հաս­ցնե­լով Փա­րի­զի «­Յա­ռաջ»էն ու ­Պոս­թը­նի «Հայ­րե­նիք»էն մին­չեւ Ա­թէն­քի «Ա­զատ Օր»ին ու ­Պէյ­րու­թի «Ազ­դակ»ին եւ «Ս­­փիւռք»ին։ Իսկ գրա­կան իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րով՝ մնա­յուն ներ­կա­յու­թիւն ե­ղաւ նախ «­Հայ­րե­նիք» ամ­սագ­րի եւ, ա­պա, «­Բա­գին»ի է­ջե­րուն։ Յա­տուկ կա­նո­նա­ւո­րու­թեամբ աշ­խա­տակ­ցու­թիւն բե­րաւ յատ­կա­պէս «Բ­­ժիշկ» ամ­սագ­րին։

Պէ­շիկ­թաշ­լեան ան­ձուկ պայ­ման­նե­րու մէջ ապ­րե­ցաւ եւ ստեղ­ծա­գոր­ծեց, բայց բնաւ վար չդրաւ գրի­չը. ապ­րուս­տի դժո­ւա­րու­թեանց եւ հի­ւան­դու­թեան դէմ շա­րու­նակ պայ­քա­րե­ցաւ, բայց բա­րու­թիւնն ու լա­ւա­տե­սու­թիւ­նը բնաւ չկորսն­ցուց։ Եւ որ­քա՜ն դի­պուկ է հայ­կա­կան եր­գի­ծան­քի վեր­ջին իշ­խա­նին նո­ւի­րո­ւած ­Մի­նաս ­Թէօ­լէօ­լեա­նի այն ար­ժե­ւո­րու­մը, թէ՝

Պէ­շիկ­թաշ­լեան բնաւ «չէ ծաղ­րած, այլ՝ եր­գի­ծած է, չէ խնդա­ցած, այլ՝ ժպտած է։ Եր­գի­ծո­ղը հոն է, ուր մար­դը կրնայ ճա­պա­ղիլ, կոպ­տա­նալ։ Ու Պէ­շիկ­թաշ­լեան առ հա­սա­րակ կրցած է նուրբ եր­գի­ծան­քին վար­պե­տը մնալ»։

«­Նուրբ եր­գի­ծանք»ի այդ ո­ճին խօ­սուն վկա­յու­թիւն­նե­րէն մէկն է Ար­շակ ­Չօ­պա­նեա­նին նուի­րո­ւած Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի «դի­մաս­տո­ւեր»ին հե­տե­ւեալ պատ­կե­րը.-

«Երբ ծնած է Ար­շակ ­Չօ­պա­նեան՝ իր դա­յեա­կը սար­սա­փէն գե­տին ին­կած, մա­րած է։

«­Հայրն ու մայ­րը՝ վերց­նե­լով այդ գլու­խը, խան­թա­րը զար­կած են ու կշռած։ ­Կա­պար՝ 3500 տի­րէմ։

«Բ­­ժիշկ մը, վրայ հաս­նե­լով, կը յայ­տա­րա­րէ.

«-Վա­խու բան չկայ։ Ընդ­հա­կա­ռակն՝ ու­րա­խա­ցէ՛ք, քան­զի ծնաւ նոր ար­քայ, ի ­Պէ­շիկ­թաշ քա­ղա­քի։ Գ­­լուխ մը՝ մեր անգ­լուխ ազ­գին հա­մար։

«Ա­նու­շիկ մայ­րը կ՚ա­ռար­կէ.

«-Տոք­թոր է­ֆէն­տիս, սա ա­մէ­նը ա­ղէկ, ամ­մա, ա­սանկ ան­մար­մին ին­տո՞ր պիտ որ ապ­րի իմ մի­նու­ճար զա­ւա­կը…

«-Կ­­նիկ, ը­սի քե­զի, որ ազ­գը անգ­լուխ է ու զա­ւակդ ալ գլուխ է։ Բռ­­նէ զա­ւակդ ու ազ­գին վի­զը ան­ցուր»։­

Իր կեան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րուն ­Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կը կտրուկ վատ­թա­րա­ցաւ։ Ան­կող­նոյ ծա­ռա­յեց եր­կար տա­րի­ներ, բայց դար­ձեալ շա­րու­նա­կեց թա­փով ստեղ­ծա­գոր­ծել, մին­չեւ որ 1972-ին, ­Սեպ­տեմ­բեր 7-էն 8-ի լուս­ցող գի­շե­րը, առ­յա­ւէտ փա­կեց բա­րու­թեամբ զե­ղուն իր աչ­քե­րը։

Յու­շա­տետ­րի այս հա­կիրճ վկա­յու­թեան ա­ւար­տին, ըն­թեր­ցու­մի վա­յել­քի հա­մար կ՚ար­տատ­պենք Ն­­շան ­Պէ­շիկ­թաշ­լեա­նի օ­րա­թեր­թա­յին տոմ­սե­րէն՝

«Ժ­­պի­տը»

Ն­­շան ­Պէ­շիկ­թաշ­լեան

Ժ­­պի­տը շնոր­հաց շնորհն է, Աս­տուծ­մէ ա­ռա­քո­ւած մի­միայն մարդ ա­րա­րա­ծին։ ­Մար­դը պար­տի գոր­ծա­ծել ու փայ­լեց­նել այդ շնոր­հը։ Ե­րե­սը կախ մար­դը կը մե­ղան­չէ Ա­րա­րի­չին, ա­րա­րած­նե­րուն եւ մա­նա­ւանդ իր շուր­ջին­նե­րուն դէմ։

Գի­տէ՞ք թէ ին­չո՛ւ Երկ­նա­ւոր ­Հայ­րը ժպտե­լու շնոր­հը միայն մարդ էա­կին տո­ւաւ։ Ա­տով ան ը­սել ու­զեց.

-Ա՜յ մարդ, աշ­խար­հի վրայ, բո­լոր շնչա­ւոր­նե­րուն մէջ, դուն ես, որ ա­մէն մի­ջոց ու պատ­ճառ ու­նիս եր­ջան­կա­նա­լու։ ­Դուն ես, որ կրնաս խնդալ՝ վա­յե­լե­լով ա­ռա­տա­ձեռն մայր բնու­թեան բա­րու­թիւն­նե­րը։

Մար­դը եր­ջան­կա­ցա՞ւ, խնդա՞ց։ Ո՛չ։ ­Մար­դը չխնդաց ու չխնդա­ցուց։ Իր եր­ջան­կու­թիւ­նը, ա­մէն դա­րե­րու մէջ, իր ձեռ­քով խեղ­դեց։

Հի­մա պէտք է մարդ­կու­թիւ­նը ժպտիլ սոր­վի, վե­րագտ­նե­լու հա­մար կո­րու­սեալ դրախ­տը։

Ու եր­գի­ծա­բա­նը, այս բա­րի սա­տա­նան, հարկ է ներ­բո­ղեան հիւ­սէ ժպի­տին հա­մար։

Ժ­­պի­տը ան­թա­ռամ ոս­կե­շու­շան մըն է, զո­ւար­թուն­նե­րու խում­բի մը կող­մէ յանձ­նո­ւած մար­դուն։

Ժ­­պի­տը աստղն է հո­գիին։ Ու ճա­ռա­գայ­թը մարմ­նոյն։ ­Բա­րե­րար է աստ­ղը ու կեն­սա­տու է այդ ճա­ռա­գայ­թը։ Ե­րա­նեալ է ան, որ այդ բա­րի աստ­ղին տակն է միշտ։ ­Գո­վեալ է ան, որ այդ ճա­ռա­գայ­թին ազ­դե­ցու­թեան ներ­քեւ է։

Ժ­­պի­տը կը պար­գե­ւէ մե­զի ներ­քին ծա­փեր։ Կ­­՚ըն­ծա­յէ մկա­նա­յին շար­ժում­ներ։ ­Կու տայ ա­րեան ա­լիք, կար­միր գնդիկ­նե­րուն հրճո­ւանք, մեր յօ­րի­նո­ւած­քին կեն­սա­հո­սանք։ Ա­նով կը վե­րա­նո­րո­գո­ւի ա­րիւ­նը, կ­­՚ա­րա­գա­նայ շրջա­նը։

Մարդ կ­­՚ե­րի­տա­սար­դա­նայ ժպտե­լով։

Մ­­տա­ծու­մը կ­­՚ոս­կեջ­րո­ւի, ե­րա­զը կը բու­րում­նա­ւէ­տուի եւ յոյ­սը կը մտնէ լու­սե­ղէն ո­լոր­տի մէջ։

Ժ­­պի­տը լոյսն է գո­հու­նա­կու­թեան, եւ գո­հու­նա­կու­թիւ­նը աս­տո­ւա­ծա­հա­ճոյ է։ Ժպ­­տի­լը ու­րեմն քրիս­տո­նէա­կան է։ Ժպ­­տո­ղին գլխուն շուր­ջը կար­ծես լու­սա­պ­սակ կայ։

Լու­տաս ծա­ղի­կը եղ­տիւր­նե­րու մէջ կ­­՚ա­ճի։ Ժ­­պիտն ալ լու­տաս մըն է, որ կրնայ ծաղ­կիլ թշո­ւա­ռու­թեան եւ դժբախ­տու­թեան մէջ։ Աղ­քատ մար­դուն ոս­կին է ժպի­տը։ Ա­նի­կա մեր հո­գե­կան հան­քե­րէն հա­նո­ւած ոս­կին է։ Ա­նի­կա պէտք է ըլ­լայ սրբա­զա­նօ­րէն մա­քուր՝ այ­սինքն ան­չար ու զերծ հե­տե­ւեալ թոյ­նե­րէն,- դառ­նու­թիւն, մա­խանք, փոք­րո­գու­թիւն։

Ան­խար­դախ ոս­կի է։ Այդ ոս­կեդ­րա­մին վրայ չկայ կայս­րի մը պատ­կե­րը, այլ միայն ու միակ Աս­տու­ծոյ դրոշ­մը։

«­Տուր զԱս­տու­ծոյն Աս­տու­ծոյ»։ Ժպ­տո­ղը Երկ­նա­ւո­րին փոխ կու տայ։

Հո­տա­ւէտ է ժպի­տը։ ­Կը բու­րէ հո­գի։ Ու մուշկ եւ զմուռս եւ խունկ լի­բա­նոն, որ կը վա­ռի սրբա­շա­ռայլ, լու­սա­ւո­րե­լով դէմ­քը եւ ա­նուշ օ­ծե­լով նա­յո­ւած­քը։

Հարկ է ժպտաց­նել։ Ո­րով պէտք է ժպտիլ։ ­Կին մը ժպտեց­նե­լու հա­մար՝ կը ժպտինք։ ­Բախտն ալ կին մըն է, պէտք է ժպտիլ, որ ան ալ մե­զի ժպտի։

Ժ­­պի­տը բերկ­րու­թեան երգն է, ա­նոր ձայ­նը թէեւ լսե­լի չէ, սա­կայն ըմբռ­նե­լի է։

Կա­թիլ մը մեղր է ան, որ սրտէն յոր­դած է ու ծա­ւա­լած դէմ­քին վրայ։ Ան կ­­՚ե­րե­ւի աչ­քե­րուն մէջ, շրթնե­րուն քով ու նոյ­նիսկ մոր­թին վրայ։ Աչ­քե­րուն մէջ աստղն է ա­ւե­տեաց։ Շրթ­­նե­րուն քով շա­ռայլ ու մոր­թին վրայ իւղ ա­րե­գա­կան։

Կա­րե­լի է սնա­նիլ ժպի­տով։ ­Փոր­ձո­ւած է։ ­Յա­ճախ եր­կու հո­գի, դէմ դի­մաց կշտա­ցած են ժպի­տով։ Քննուած ու տես­նո­ւած է, որ մէկ ժպի­տը ա­ղո­ւոր նա­րին­ջի մը կամ ող­կոյ­զի մը խնկա­համ խա­ղո­ղի չափ օգ­տա­կար է։ Եր­բեմն նոյ­նիսկ կեանք մըն է։

Այս դժնդակ օ­րե­րուն, կը տես­նեմ ու կը լսեմ բա­րե­կամ­նե­րէս շա­տեր տխուր են։

Կ՚ա­ղա­ղա­կեմ ա­նոնց.

-Յա­մե­նայն դէպս բա­ցէք լա­ւա­տե­սու­թեան դրօ­շը՝ Ժ­­պի­տը։

Շո­ղա­ցու­ցէք մե­ծա­փառ հե­րո­սու­թեան զէ­նու­զար­դը՝ Ժ­­պի­տը։

Ու գիտ­ցէք ապ­րիլ, տա­ռա­պիլ եւ ե­թէ պէտք ըլ­լայ մեռ­նիլ՝ ժպտե­լով։ Ար­դէն ժպտո­ղը դժո­ւար թէ հան­դի­պի ար­կա­ծի։ Ան­խո­ցե­լի է ժպի­տը։

Ե­ղէք ժպտիլ ու­սու­ցա­նող վար­պետ դաս­տիա­րակ­ներ։ Ե­թէ չէք կրնար՝ ե­ղէք լաւ ա­շա­կերտ­ներ եւ ժպտիլ ու­սա­նե­ցէք։

Բան­տար­կե­ցէք ձեր տրտմու­թիւ­նը ձեր աչ­քե­րուն մէջ, ձեր հո­գի­նե­րուն մէջ, մէ­ջե­րուն մէ­ջը։ ­Լա­ւա­գոյն է ան­շուշտ ա­զատ ար­ձա­կել այդ բան­տար­կեա­լը։ ­Թող կոր­սո­ւի եր­թայ։ Եր­բեմն ալ խեղ­դե­ցէք այդ բան­տար­կեա­լը, աս­պե­տօ­րէն, ազ­նիւ գի­նիի մէջ։

Ժպ­­տե­ցէ՜ք, ժպտե­ցէ՜ք…­

Ու աշ­խար­հը պի­տի լե­ցո­ւի ծի­ծեռ­նակ­նե­րով, սո­խակ­նե­րով եւ ա­ղաւ­նի­նե­րով։

Նո­րէն գա­րուն պի­տի գայ, նո­րէն ար­շա­լոյս, նո­րէն հո­գե­պար ու նո­րէն ա­նուշ եր­գեր։ «­Դեռ ինչ ար­շա­լոյս­ներ կան ծա­գե­լիք»։ Ար­շա­լոյս­նե­րը ժպիտ­նե­րով կը հիւ­սո­ւին։

Ժ­­լատ­ներ, ժպտե­ցէ՜ք, ժպտե­ցէ՜ք… ձ­րի է ժպի­տը։

Ե­թէ երկ­րա­գուն­դին բո­լոր մար­դի­կը խմբո­վին, ամ­բող­ջո­վին, հա­ւա­քա­կա­նօ­րէն, հա­մայ­նա­կա­նօ­րէն մէկ վայր­կեան ժպտին, ա­մէն բան կը փրկո­ւի։ -Հա­ւա­տա­ցէ՜ք, հա­ւա­տա­ցէ՜ք-։ Կ­՚ըլ­լայ զի­նա­դա­դար, հաշ­տու­թիւն, խա­ղա­ղու­թիւն խա­ղա­ղու­թեանց։ Ու­րա­խու­թեան փո­թո­րիկ­ներ։

Ա­ղաւ­նի­նե­րը կը խեն­թա­նան… կը թա­ռին պե­տա­կան մար­դոց ջի­ղե­րուն վրայ, յե­տոյ կը կա­մա­րո­ւին հա­զա­րա­ւոր քա­ղաք­նե­րու վե­րեւ ու կը թա­փեն լու­տաս­նե՜ր, լու­տաս­նե՜ր…

Ս. Ո­գին կը յայտ­նո­ւի եւ ան­շունչ ի­րերն ան­գամ կը սկսին ժպտիլ ու եր­գել։

1939

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ