ՀԱՅ ՈԳԻԻ ՆԿԱՐԻՉԸ

2015 թուա­կա­նը յո­բե­լե­նա­կան է հայ ա­կա­նա­ւոր նկա­րիչ Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի հա­մար. լրա­ցաւ Վար­պե­տի ծննդեան 135-ա­մեա­կը: Սա­րեա­նի ա­րուես­տը բռնած է յա­ւեր­ժու­թեան ճամ­բան, ա­նոր ստեղ­ծած գոր­ծե­րը ան­մեռ են, իսկ Մար­տի­րոս Սա­րեան ա­նու­նը ար­դէն իր տե­ղը գտած է հայ ժո­ղո­վուր­դի մտա­ւոր ու հո­գե­ւոր հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թեան մէջ, նաեւ այդ յի­շո­ղու­թիւ­նը ա­մուր պա­հող ա­նուն­նե­րէն մէ­կը: Շատ մը օ­տա­րերկ­րա­ցի­ներ երբ Հա­յաս­տա­նին ա­նու­նը լսեն, ան­մի­ջա­պէս կը յի­շեն Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի պատ­կե­րած Հա­յաս­տա­նը եւ սա­րեա­նա­կան տաք ու վառ գոյ­ներն ու պատ­կեր­նե­րը, ո­րոնք իւ­րա­յա­տուկ են իր ա­րուես­տին, եւ ո­րոնք բնո­րո­շուե­ցան իբ­րեւ հայ­կա­կան ո­գիին հա­րա­զատ գոյ­նե­րը: Հայ գե­ղան­կար­չու­թեան նո­րա­գոյն շրջա­նի ազ­գա­յին դպրո­ցի հիմ­նա­դիր Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի ա­ւան­դը ա­նու­րա­նա­լի է նաեւ հա­մաշ­խար­հա­յին արուես­տի մէջ։ Ա­նոր գոր­ծե­րը այ­սօր տեղ կը գրա­ւեն նշա­նա­ւոր պատ­կե­րաս­րահ­նե­րու, ա­ճուրդ­նե­րու, հա­ւա­քա­ծո­նե­րու մէջ: Սա­րեան մէկն է այն ե­զա­կի հայ նկա­րիչ­նե­րէն, ո­րու ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան գի­նե­րը կը բարձ­րա­նան աշ­խար­հահռ­չակ մի­ջազ­գա­յին ա­ճուրդ­նե­րու մէջ: Այդ մէ­կը այ­սօր նկար­ի­չի մը հա­մաշ­խար­հա­յին ճա­նա­չու­մը գնա­հա­տե­լու ա­ռա­ջին ու հիմ­նա­կան պայ­մանն է:

Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի յո­բե­լե­նա­կան այս տա­րե­դար­ձը չի նշուիր այն­պէս, ինչ­պէս նշուած են Վար­պե­տի միւս յո­բե­լեան­նե­րը. այն պատ­ճա­ռով, որ Սա­րեա­նի տուն-թան­գա­րա­նը նո­րո­գու­թեան մէջ է, եւ հոն ե­ղած ամ­բողջ նկար­նե­րը ժա­մա­նա­կա­ւոր պահ տրուած են Մա­տե­նա­դա­րա­նին, այս ա­ռու­մով ո­րե­ւէ ցու­ցադ­րու­թեան կամ մի­ջո­ցառ­ման դժուա­րու­թիւն կայ: Յա­ռա­ջի­կայ տա­րի, երբ տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ թան­գա­րա­նի հան­դի­սա­ւոր վե­րա­բա­ցու­մը, ընդ­հա­նուր մի­ջո­ցա­ռում­նե­րու մէջ կը յի­շուի նաեւ Սա­րեա­նի 135-ա­մեա­կը եւ կրկին կ՚ար­ժեւորուի Վար­պե­տի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու­ղին, ա­նոր ապ­րած դժուա­րին, բայց յա­գե­ցած կեան­քը:

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ հայ ա­կա­նա­ւոր նկա­րի­չի ծննդեան 135-ա­մեա­կի առ­թիւ հան­դի­պում ու­նե­ցաւ Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի թոռ­նու­հիին, Վար­պե­տի տուն-թան­գա­րա­նի եր­կա­րա­մեայ աշ­խա­տակ­ցու­հի Սո­ֆի Սա­րեա­նի հետ: Սո­ֆի Սա­րեա­ն ծ­նած է հայ եր­կու նշա­նա­ւոր ա­րուես­տա­գէտ­նե­րու ըն­տա­նի­քի մէջ: Ա­նոր հայ­րը հայ ե­րաժշ­տա­հան, մեծ ման­կա­վարժ, Հա­յաս­տա­նի Պե­տա­կան ե­րաժշ­տա­նո­ցի եր­կա­րա­մեայ ղե­կա­վար Ղա­զա­րոս Սա­րեանն է (մա­հա­ցած է 1998 թուա­կա­նին), իսկ մայ­րը՝ վաս­տա­կա­շատ ե­րաժշ­տա­գէտ, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ա­րուես­տի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծիչ, Պե­տա­կան ե­րաժշ­տա­նո­ցի նուի­րեալ­նե­րէն Ա­րաք­սի Սա­րեան, որ եր­կու տա­րի ա­ռաջ նոյն­պէս շի­ջե­ցաւ:

Սո­ֆի Սա­րեա­նի հետ մեր հար­ցազ­րոյ­ցը յատ­կան­շա­կան է այն ա­ռու­մով, որ ան ծնած եւ մեծ­ցած է այն տան մէջ, ուր ապ­րած է Մար­տի­րոս Սա­րեան ու պզտիկ տա­րի­քէն հա­ղոր­դա­կից ե­ղած է այն ո­գիին, որ իշ­խած է Վար­պե­տի տու­նէն ներս եւ ստա­նա­լով լե­զուա­գէ­տի եւ ա­րուես­տա­բա­նի մաս­նա­գի­տու­թիւն­ներ, ար­դէն քսա­ներ­կու տա­րիէ ի վեր՝ կ՚աշ­խա­տի մեծ­հօ­րը տուն-թան­գա­րա­նին մէջ:

Ան հա­զա­րա­ւոր այ­ցե­լու­նե­րու առ­ջեւ կը բա­նայ հայ մեծ նկա­րի­չի հա­րուստ աշ­խար­հը: Սո­ֆի Սա­րեան նաեւ կը կա­նո­նա­կար­գէ Վար­պե­տին ժա­ռան­գու­թիւ­նը՝ լու­սան­կար­ներ, նա­մակ­ներ, ձե­ռագ­րեր եւ այլ փաս­տա­թուղ­թեր ու տպագ­րու­թեան կը պատ­րաս­տէ Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի գոր­ծե­րու լիա­կա­տար հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը:

-Սո­ֆի, Դուք ծնած եւ մեծ­ցած էք Վար­պե­տի տան մէջ: Ի՞նչ ո­գի փո­խան­ցուած է Ձե­զի, ինչ­պի­սի՞ վայր մըն էր Վար­պե­տի տու­նը:

-Այդ տան մէջ սրբօ­րէն կը պահ­պա­նուէին Վար­պե­տի ո­գին ու յի­շա­տա­կը, շնոր­հիւ իմ ծնող­քին, որ հա­ւա­տա­րիմ էին սա­րեա­նա­կան տան ա­ւանդ­նե­րուն: Այդ մէ­կը ա­ռա­ջին կար­գին, ան­շուշտ, հիւ­րըն­կա­լու­թիւնն էր։ Մեր տան մէջ միշտ շատ էին հիւ­րե­րը։ Սա­րեան ին­ք շատ բաց մէկն էր, միշտ շփուող էր, կ­՚ու­զէր, որ մօ­տե­նա­յին ի­րեն, մար­դիկ իր տու­նը գա­յին ի­րենց հար­ցե­րով ու դի­մէին ի­րեն: Շատ-շա­տե­րու հա­մար Սա­րեա­նի տու­նը սի­րե­լի տուն ե­ղած է: Միշտ ու­նե­ցած է իր իւ­րա­յա­տուկ ո­գին այդ բնա­կա­րա­նը, ուր մտնե­լով մար­դիկ կ՚ը­սէին՝ կար­ծես տա­ճար կը մտնենք: Այդ լոյ­սը, որ սա­րեա­նա­կան ո­գիի լոյսն էր, փո­խան­ցուե­ցաւ հօրս, որ նոյն­պէս շատ շփուող էր զանազան մաս­նա­գի­տու­թիւն­նե­րու տէր մար­դոց հետ, բայց ե­րա­ժիշտ ըլ­լա­լով, հիմ­նա­կա­նը ե­րա­ժիշտ­ներ կա­յին իր շուր­ջը: Մոս­կուա­յէն ու այլ վայ­րե­րէ երբ ե­րա­ժիշտ­ներ Հա­յաս­տան կու գա­յին, ինք, ե­րաժշ­տա­նո­ցի ղե­կա­վա­րը ըլ­լա­լով, կ՚ըն­դու­նէր, կը կա­նո­նա­կար­գէր օ­տար ե­րա­ժիշտ­նե­րու շփում­նե­րը Հա­յաս­տա­նի հետ: Այդ տան մէջ ու­սա­նող­նե­րու հետ կ՚ըլ­լա­յին զա­նա­զան հան­դի­պում­ներ, հայրս միշտ կը բե­րէր ու­սա­նող­նե­րը՝ լսե­լու հա­մար ժա­մա­նա­կա­կից ե­րաժշ­տու­թիւն, կ՚ու­զէր, որ ա­նոնք հա­ղոր­դա­կից ըլ­լան, թէ ինչ կը կա­տա­րուի աշ­խար­հի մէջ: Իսկ երբ տա­կա­ւին չէր կա­ռու­ցուած թան­գա­րա­նը եւ հոն Սա­րեա­նի ա­րուես­տա­նոցն էր, ան ե­րի­տա­սարդ նկա­րիչ­նե­րու հա­ւա­քա­տե­ղին էր: Շատ մը ա­նուա­նի նկա­րիչ­ներ ի­րենց յետ­նոր­դը կը նկա­տեն Սա­րեա­նը, հա­կա­ռակ, որ ան չէ դա­սա­ւան­դած, այլ ան բա­ցած է գոյ­նե­րուն այն աշ­խար­հը, որ հնա­րա­ւո­րու­թիւն կու տայ տար­բեր կերպ տես­նե­լու աշ­խար­հը: Սա­րեան կ՚ը­սէր՝ նա­յի­լը բա­ւա­րար չէ, պէտք է նա­յիլ աչ­քե­րով եւ տես­նել սիր­տով:

-Այդ մի­ջա­վայ­րը ազ­դա՞ծ է այն մաս­նա­գի­տու­թիւն­նե­րու վրայ, զո­րս Դուք ընտ­րած էք:

-Հայրս կտրա­կա­նա­պէս ո­րո­շած է, որ­պէս­զի ես արուես­տի հե­տե­ւիմ ու սոր­վիմ օ­տար լե­զու­ներ։ Ես ալ ե­րաժշ­տու­թեամբ կը զբա­ղէի, ինչ­պէս քոյրս, որ դաշ­նա­կա­հար էր, բայց դժբախ­տա­բար ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին մա­հա­ցաւ: Հայրս հմուտ ե­րա­ժիշտ ըլ­լա­լով, ին­ծի ը­սաւ, որ կը կար­ծէ, թէ ե­րաժշ­տու­թեան մէջ մեծ յա­ջո­ղու­թիւն պի­տի չու­նե­նամ եւ կը փա­փա­քէր, որ հա­մալ­սա­րա­նա­կան կրթու­թիւն ստա­նամ, լե­զու­ներ գիտ­նամ եւ մեծ­հօրս գոր­ծե­րով զբա­ղիմ: Եւ իս­կա­պէս, ան ի­րա­ւունք ու­նէր, ո­րով­հե­տեւ 1990-ա­կան­նե­րու սկիզ­բը, երբ սկսայ աշ­խա­տիլ տուն-թան­գա­րա­նէն ներս, շատ կա­րե­ւոր էր օ­տար լե­զուի ի­մա­ցու­թիւ­նը, կար ա­նոր պա­կա­սը: Հա­յաս­տան կ­­ու գա­յին օ­տար­ներ, ո­րոնց առ­ջեւ կար­ծես նոր բա­ցուած էր Հա­յաս­տա­նը, կ՚այ­ցե­լէին թան­գա­րան­ներ, մշա­կոյ­թի հետ կը ծա­նօ­թա­նա­յին, եւ երբ ես անգ­լե­րէ­նով կը ներ­կա­յաց­նէի Սա­րեա­նի թան­գա­րա­նի ե­րեք յար­կե­րու ողջ ցու­ցադ­րու­թիւ­նը, շատ կ՚ու­րա­խա­նա­յին, ա­նոնք կար­ծես Հա­յաս­տա­նը ի­րենց հա­մար կը բա­ցա­յայ­տէին Սա­րեա­նի ա­րուես­տի մի­ջո­ցաւ: Այդ օ­տար­նե­րը մի­մեանց կը փո­խան­ցէին, որ հոն անգ­լե­րէ­նով ա­րուես­տի մա­սին պատ­մող մէ­կը կայ, եւ կապ կը պա­հուէր ձե­ւով մը թան­գա­րա­նին հետ: Այս ձե­ւով, ես սկիզ­բը աշ­խա­տած եմ իբ­րեւ ու­ղեկ­ցող-պատ­մող, այ­ցե­լու­նե­րուն հա­մար չորս լե­զու­ով կը պատ­մէի տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը: Այ­սօր ար­դէն կը զբա­ղիմ ար­խի­ւա­յին ու ֆոն­տա­յին գոր­ծով, տուն-թան­գա­րա­նի գլխա­ւոր ֆոն­տա­պահն եմ:

-Ո՞ր եր­կիր­նե­րէ այ­ցե­լու­նե­րը կը հե­տաքրք­րուէին Սա­րեա­նի ա­րուես­տով:

-Ա­ւե­լի շատ Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րէն կու գա­յին, շատ մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րէին ա­նոր գոր­ծե­րուն նկատ­մամբ: Նաեւ՝ ֆրան­սա­ցի­նե­րը, գեր­մա­նա­ցի­նե­րը իւ­րա­յա­տուկ հե­տաքրք­րու­թեամբ կը դի­տէին եւ մա­նա­ւանդ կը հասկ­նա­յին Սա­րեա­նի նկար­չու­թիւ­նը, մինչ­դեռ զայն կար­ծես հա­յաս­տան­ցի մար­դուն տա­կա­ւին ըն­կա­լե­լի չէ, այն­պէս, ինչ­պէս որ է: Տե­ղա­ցի­նե­րը պար­զու­նա­կու­թիւն կը տես­նեն Սա­րեա­նի գոր­ծե­րուն մէջ, նմա­նու­թիւն կը փնտռեն, չեն գտներ եւ եր­բեմն ալ մե­ծու­թիւ­նը հար­ցա­կա­նի տակ կը դնեն…

-Իսկ Ձեր մօ­րը՝ Ա­րաք­սի Սա­րեա­նի ազ­դե­ցու­թիւ­նը ինչ­պի­սի՞ն ե­ղած է Ձեր վրայ:

-Մայրս զիս կրթած է մա­նա­ւանդ հա­յե­րէն լե­զուի պա­րա­գա­յին, քա­նի որ ես ռու­սա­կան կրթու­թիւն ստա­ցած եմ, բայց ինք ին­ծի հետ աշ­խա­տե­ցաւ, եւ ես հա­յե­րէ­նի տի­րա­պե­տե­ցի շնոր­հիւ իմ մօրս, որ զիս կը գե­րէր հա­յե­րէ­նի հնչո­ղու­թեամբ։ Ան կ­­՚ը­սէր, որ հա­յե­րէ­նը իւ­րա­յա­տուկ ե­րաժշ­տա­կա­նու­թիւն ու­նի, եւ այդ մէ­կը պէտք է զգալ, որ­պէս­զի գրա­կա­նու­թիւն ըլ­լայ՝ թէ՛ գրա­ւոր եւ թէ բա­նա­ւոր խօս­քը: Մօրս ազ­դե­ցու­թիւ­նը մեծ ե­ղած է, եւ այ­սօր ալ, իր մա­հէն եր­կու տա­րի ետք ես ա­մէն վայր­կեան կը յի­շեմ զինք, կը յու­զուիմ…

Ան մին­չեւ իր մա­հը կը բնա­կէր Սա­րեա­նի տուն-թան­գա­րա­նի բնա­կե­լի հա­տուա­ծէն ներս, եւ երբ անս­պա­սե­լի կորսն­ցու­ցինք զին­քը, նո­րո­գու­թեան ժա­մա­նակ որո­շուե­ցաւ, որ թան­գա­րա­նի պի­տի վե­րա­ծուի նաեւ բնա­կե­լի այդ հա­տուա­ծը: Թան­գա­րա­նի բա­ցու­մը իւ­րո­վի պի­տի ներ­կա­յաց­նէ ա­մէն յի­շա­տակ­նե­րը:

-Սա­րեան, դուր­սէն գա­լով Հա­յաս­տան, նոր շունչ եւ թար­մու­թիւն բե­րաւ հայ ա­րուես­տի մի­ջա­վայ­րին: Այ­սօր Դուք կը զգա՞ք նման թար­մու­թեան մը կա­րի­քը, ինչ­պէ՞ս է մի­ջա­վայ­րը այ­սօր:

-Այ­սօր ալ Հա­յաս­տա­նի մէջ թար­մու­թեան, նո­րու­թեան անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն կայ, իսկ այդ նո­րու­թիւ­նը պէտք է ստեղծուի հա­մաշ­խար­հա­յին տար­բեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միտ­քե­րու հետ շփու­մի մէջ: Այ­սօր, երբ կը դի­տեմ մեր նկա­րիչ­նե­րուն գոր­ծե­րը, յան­կարծ կը զգամ, որ չեն կրնար ձեր­բա­զա­տիլ Սա­րեա­նի ազ­դե­ցու­թե­նէն, չեն կրնար գտնել նո­րը, ի­րեն­ցը, որ­պէս­զի իւ­րա­յա­տուկ եւ ինք­նա­տիպ ըլ­լայ: Տա­կա­ւին կայ այդ մեծ ազ­դե­ցու­թիւ­նը: Կը կար­ծեմ, որ տա­կա­ւին կը ծնին հսկայ ու մեծ ա­նուն­ներ, այդ գոր­ծըն­թացն է, որ տա­կա­ւին մշակ­ման փու­լի մէջ է:

-Սա­րեան ինք սե­րունդ­նե­րու վրայ ու­նե­ցաւ իր ազ­դե­ցու­թիւ­նը, իսկ ինք՝ ո՞ր ազ­դե­ցու­թեան տակ մնաց իբ­րեւ նկա­րիչ:

-Սա­րեա­նը, տա­կա­ւին իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու­ղիի սկիզ­բը Մոս­կուա­յի մէջ հա­ղոր­դա­կից ե­ղաւ հա­մաշ­խար­հա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ո­րո­նում­նե­րուն, ո­րոնք Մոս­կուա­յի մէջ շատ աշ­խոյժ տե­ղի կ՚ու­նե­նա­յին: Ինք ա­նով եր­ջա­նիկ էր, ո­րով­հե­տեւ կրցաւ շատ ա­րագ բա­ցուիլ: Իր ու­սու­ցիչ­նե­րը, որ նշա­նա­ւոր ման­կա­վարժ­ներ էին, իր մէջ տե­սան այդ տա­ղան­դը եւ օգ­նե­ցին ի­րեն ծաղ­կիլ այդ մի­ջա­վայ­րին մէջ: Մի­ջա­վայ­րը շատ կա­րե­ւոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նի ա­րուես­տա­գէ­տին հա­մար:

Սա­րեան Մոս­կուա­յի մէջ «Ոս­կէ գեղմ» ցու­ցա­հան­դէ­սին երբ տե­սաւ ֆրան­սա­ցի­նե­րը, հասկ­ցաւ, որ ինք ա­ռան­ձին չէ նո­րի ստեղծ­ման իր ճա­նա­պար­հին: Ա­նոնք նկա­րիչ­նե­րու խումբ մըն էին, որ կ՚ար­տա­յայ­տուէին պարզ, մա­քուր ձե­ւե­րով եւ գոյ­նե­րով: Մինչ այդ, 19-րդ դա­րու վեր­ջը այլ մօ­տե­ցում կար՝ խառ­նել գոյ­նե­րը: Ու յան­կարծ սկսան գոր­ծա­ծել գոյ­ներ՝ մաք­րու­թեան մէջ, ին­չ որ յան­գե­ցուց անս­պա­սե­լի լու­ծում­նե­րու, օ­րի­նակ, կնոջ մա­զե­րը կրնա­յին կա­նաչ ըլ­լալ, կամ ի յայտ կ­­ու գա­յին միայն կա­պոյ­տով աչ­քեր ե­ւայլն: Գոյ­նը հնչե­ց իր մաք­րու­թեան մէջ, բայց շատ կա­րե­ւոր էր նաեւ վար­պե­տու­թիւ­նը, ներ­քին զգա­ցո­ղու­թիւ­նը: Նկա­րի­չը պէտք է հասկնար, թէ ա­մէն գոյն ինչ կ­­՚ար­տա­յայ­տէ: Սա­րեան կ՚ը­սէր, որ նկա­րի­չի մը տրուած է գոյ­նը փո­խե­լու ի­րա­ւուն­քը: Ե­թէ ան ա­յդ մէ­կը կար­միր կը տես­նէ, ու­րեմն կրնայ կար­միր նկա­րել, բայց կա­րե­ւոր է, որ գոյ­նե­րը ի­րա­րու քով դրուե­լէ ետք ի­րա­րու հետ հնչեն, իբ­րեւ երգ­չա­խումբ: Եւ ա­նոր այդ մօ­տե­ցու­մը պա­տա­հա­կան չէր, ո­րով­հե­տեւ դա­րաս­կիզ­բին Մոս­կուա­յի մէջ ցու­ցա­հան­դէս­նե­րուն կը հնչէր նա­եւ ե­րաժշտու­թիւ­նը:

-Սա­րեան ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տար­բեր շրջան­ներ ու­նե­ցած է: Իբ­րեւ Սա­րեա­նի ա­րուես­տը ու­սում­նա­սի­րող մէ­կը եւ իբ­րեւ նաեւ իր թոռ­նու­հին, նկա­րի­չի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ո՞ր շրջա­նը հո­գե­հա­րա­զատ է Ձե­զի:

-Ես շատ կը սի­րեմ իր «Հէ­քեաթ­ներ եւ ե­րազ­ներ»ու շրջա­նը: Այդ ե­րի­տա­սար­դա­կան հա­յեաց­քի շունչն էր, զոր ինք պահ­պա­նեց իր ամ­բողջ կեան­քի ըն­թաց­քին: Ան կրցաւ ա­մէն ան­գամ զար­մա­նալ, երբ կը դի­տէր իր շրջա­պա­տի աշ­խար­հը: Այս վար­կա­ծով կա­պուած կար պատ­մու­թիւն մը, զոր մայրս կը պատ­մէր: Դի­լի­ջա­նի Նկա­րիչ­նե­րու տա­ն մէջ, ուր ան ա­մէն առ­տու կը բա­նար պատշ­գամ­ի դու­ռը, ա­մէն ան­գամ հիաց­մուն­քով կը նա­յէր դուր­ս ու կ՚ը­սէր՝ «Ա­սի­կա հրաշք է»: Իսկ տան աշ­խա­տո­ղը կ՚ը­սէր՝ «Ափ­սո՜ս Վար­պե­տը ծե­րա­ցած է, ա­մէն օր նոյն բա­նը կ՚ը­սէ»։ Բայց ինք ա­մէն ան­գամ սրտանց զար­մանք կ՚ապ­րէր: Այդ զար­մանքն էր, զոր կը բե­րէր գե­ղե­ցի­կի ըն­կալ­մա­ն, բա­ցա­յայտ­մա­ն եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ա­րուես­տին:

-Սա­րեա­նի ա­րուես­տը պատ­շա­ճօ­րէն քննուա՞ծ է, ի՞նչ վի­ճա­կի մէջ է սա­րեա­նա­գի­տու­թիւ­նը:

-Սա­րեա­նա­գի­տու­թիւ­նը կար­ծեմ տա­կա­ւին ը­նե­լիք ու­նի, տա­կա­ւին հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տան­քի, Վար­պե­տի ստեղ­ծա­ծը ի մի բե­րե­լու կա­րիք կայ: Իր ա­րուես­տի շուրջ կան շատ հար­ցեր, ո­րոնք լիո­վին լու­սաբա­նուած չեն: Հայ­կա­կան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ վեր­ջին վեր­լու­ծու­թիւ­նը Ա­րա­րատ Ա­ղա­սեա­նի վեր­լու­ծու­թիւնն էր, ժա­մա­նա­կին նաեւ Վիլ­հէմ Մատ­թէո­սեա­ն գ­րած է, ի­մաս­տա­սի­րա­կան մօ­տեց­մամբ մը քննե­լով Սա­րեա­նի ա­րուես­տը: Ռուս ա­րուես­տա­բան­նե­րը շատ շա­հագրգ­ռուած են ա­նոր արուես­տով ու գրած են ա­նոր մա­սին: Հիմ­նա­կա­նը այդ ա­մէ­նը գրուած են Սա­րեա­նի կեն­դա­նու­թեան օ­րօք, իսկ այ­սօր կա­րիք կայ բո­լո­րը ի մի բե­րե­լու եւ 21-րդ դա­րու հա­յեաց­քով նա­յե­լու ա­նոր ա­րուես­տին, ինչ­պէս նաեւ բազ­մա­թիւ հար­ցեր դար­ձեալ վեր­լու­ծե­լու:

-Վար­պե­տի յու­շե­րը ժա­մա­նա­կին տպուե­ցան, ար­դեօք կա՞ն տա­կա­ւին ան­տիպ յու­շեր:

-Կան իր տետ­րե­րը, ո­րոնք պէտք է վե­րա­նա­յուին: Ժա­մա­նա­կին ո­րոշ բա­ներ տպուե­ցան եւ ան­բա­րեն­պաստ ժա­մա­նա­կը նկա­տի առ­նե­լով՝ խմբագ­րուե­ցան, բայց այ­սօր հա­կա­ռա­կը, ա­նոնք անհ­րա­ժեշտ են: Թան­գա­րա­նին մէջ տետ­րե­րու ու­սում­նա­սիր­ման աշ­խա­տան­քը կը շա­րու­նա­կուի եւ հա­ւա­նա­բար մօտ ա­պա­գա­յին կը տպուին:

-Դուք ալ Սա­րեա­նի ա­րուես­տի շուրջ Ձեր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը ը­րած էք, այ­սօր ի՞նչ նիւ­թի վրայ կ՚աշ­խա­տիք:

-Յա­ճախ տար­բեր գի­տա­ժո­ղով­նե­րու ժա­մա­նակ կը ներ­կա­յաց­նեմ Սա­րեա­նի ա­րուես­տը։ Մօտ ա­պա­գա­յին ա­տե­նա­խօ­սու­թիւն մը պի­տի կար­դամ Ա­կա­դե­միո­յ մէջ՝ Սա­րեա­նի դի­ման­կար­նե­րու նիւ­թով: Կը մշա­կեմ նաեւ Մար­տի­րոս Սա­րեա­նի տուն-թան­գա­րա­նի հա­մա­ցան­ցա­յին է­ջը: Կա­նո­նա­կար­գած եմ իր ար­խի­ւը, փաս­տա­թուղ­թե­րը, կան տա­կա­ւին լու­սան­կար­ներ, ո­րոնք ծա­նօթ չեն եւ ի հար­կէ, որ տպագ­րուին: Սա­րեա­նի ա­րուես­տի հետ կա­պուած ա­մէն ինչ շեր­տա­ւո­րուած է իմ մէջ, ու ես իր ա­րուես­տին վե­րա­բե­րած եմ ոչ թէ որ­պէս հա­րա­զատ, այլ՝ վե­րա­բե­րած եմ գի­տա­կան տե­սան­կիւ­նէ: Եր­բեմն կը զգամ, թէ որ­քան բան գի­տեմ Սա­րեա­նի մա­սին եւ ինք­զին­քիս հարց կու­ տամ, թէ իմ մէջ ուր­կէ՞ ամ­բա­րած եմ այդ­քան տե­ղե­կա­տուու­թիւնն ու վեր­լու­ծում­նե­րը, ետ­քը կը հասկ­նամ, որ իմ հօր­մէս կու գայ: Երբ այ­ցե­լու­թեան կու գա­յին, ան զա­նոնք կ՚ուղ­ղոր­դէր թան­գա­րա­նա­յին մա­սը, ա­րուես­տա­նո­ցը, կը պատ­մէր, կը վեր­լու­ծէր, եւ ես մտիկ կ՚ը­նէի: Իմ հայրս շատ նկար­նե­րու ծնուն­դին ներ­կայ ե­ղած է, ու իբ­րեւ որ­դի եւ իբ­րեւ ա­րուես­տա­գէտ շատ ինք­նա­տիպ ու խո­րը վեր­լու­ծում­ներ կ՚ը­նէր Սա­րեա­նի ա­րուես­տին շուրջ: Եւ այն­պէս, ինչ­պէս իմ հայ­րը կը պատ­մէր ու կը ներ­կա­յաց­նէր, այ­լեւս ոչ մէ­կէն կրնաս լսել:

-Ծա­նօթ է, որ պա­տե­րազ­մէն ետք Սա­րեան սկսած է ծա­ղիկ­ներ նկա­րել: Այ­սօր, տա­րի­նե­ր վերջ ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այդ մօ­տե­ցու­մը Վար­պե­տին, որ ար­հա­ւիր­քի ժա­մա­նակ նկա­րեց ան­թիւ ծա­ղիկ­ներ:

-Ծանր ապ­րում­նե­րը ստի­պած են այդ ձե­ւով յաղ­թա­հա­րել վիշ­տը, ել­ք մը գտնել այդ վի­ճա­կէն: Ա­մէն ծա­ղի­կը, որ ան կը նկա­րէր պա­տե­րազ­մէն ետք, նուի­րուած էր ա­մէն մէկ զո­հուած զի­նուո­րի, բայց ան զա­նոնք կը նկա­րէր ծաղ­կե­փուն­ջե­րով, իբ­րեւ ձօն յաղ­թա­նա­կին: Ան չէր կրնար ող­բա­լի տե­սա­րան­ներ նկա­րել, ա­յդ մէ­կը կը ճնշէր մար­դոց տրա­մադ­րու­թեան վրայ, կը հա­ւա­տար, որ լոյս պէտք է ցոյց տալ: Իր մէջ կար այդ ներ­դաշ­նա­կու­թիւ­նը: Ան դրա­կան ցան­կու­թիւն­նե­րով կեան­քը տես­նե­լու մի­տում ու­նէր եւ զա­նոնք ի­րա­կա­նա­ցուց իր ա­րուես­տով:

-Սո­ֆի, ծա­նօթ է, որ Սա­րեա­նի գոր­ծե­րը ցրուած են աշ­խար­հի մէջ։ Թան­գա­րա­նը կը տի­րա­պե­տէ՞ այն ողջ տե­ղե­կա­տուու­թեա­ն, որ կայ ա­նոր նկար­նե­րուն մա­սին եւ ինչ­պէ՞ս կրնաք նկա­տի առ­նել խար­դա­խու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք ան­խու­սա­փե­լի են այս աս­պա­րէ­զէն ներս:

-Ան­շուշտ, ինչ տե­ղե­կու­թիւն­ներ որ կու գան մե­զի, կ՚ար­ձա­նագ­րուին: Մինչ օրս ալ տա­կա­ւին կը յայտ­նա­բե­րուին։ Ես ան­ձամբ կը զբա­ղիմ այդ հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տան­քով: Այդ մէ­կը շատ դժուար աշ­խա­տանք մըն է, ո­րով­հե­տեւ ա­մէն ինչ չէ, որ ժա­մա­նա­կին ար­ձա­նագ­րուած է: Ժա­մա­նա­կին Սա­րեա­նի կող­մէ շատ բա­ներ ար­ձա­նագ­րուած են: Այն, ինչ որ ար­ձա­նագ­րուած է՝ ու­րա­խա­լի է, բայց երբ ար­ձա­նագ­րուած չէ, պէտք է ի­րա­կա­նա­ցուի հե­տա­զօ­տա­կան լուրջ աշ­խա­տանք՝ պար­զե­լու հա­մար հե­ղի­նա­կու­թիւ­նը, թոյլ չտա­լու հա­մար սխալ­մունք­ներ, կո­րուստ­ներ: Մաս­նա­գէտ­ներ կան, բայց չկայ ընդ­հա­նուր նպա­տակ, ցան­կու­թիւն՝ որ խար­դա­խու­թիւն­նե­րու տե­ղի չտան: Ես կը փա­փա­քէի, որ ստեղ­ծուէր ան­կախ յանձ­նա­խումբ մը, ինչ­պէս Ռու­սաս­տա­նի մէջ ստեղ­ծուած է նման հար­ցեր կա­նո­նա­կար­գե­լու հա­մար: Խում­բով աշ­խա­տե­լու պա­րա­գա­յին ա­ւե­լի դիւ­րին կ՚ըլ­լար, նոյ­նիսկ շատ լաւ կ՚ըլ­լար, որ մեր յանձ­նա­խում­բը աշ­խա­տէր Ռու­սաս­տա­նի յանձ­նա­խում­բին հետ, ո­րով­հե­տեւ Սա­րեան ռու­սա­կան դպրո­ցի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ալ կը նկա­տուի, հոն ալ իր մա­սին մեծ տե­ղե­կա­տուու­թիւն կու­տա­կուած է:

-Սա­րեա­նի ա­րուես­տին մէջ կայ Պոլ­սոյ շրջա­նը: Ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք այդ շրջա­նը, ին­չո՞ւ ան Պո­լիս գա­ցած է եւ ինչ­պէ՞ս կ՚ար­ժե­ւո­րէք այն ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քը, զոր ան կա­տա­րեց Պոլ­սոյ մէջ՝ ծնունդ տա­լով նշա­նա­ւոր նկար­նե­րու:

-Սա­րեան իր ա­րուես­տին մէջ շատ գե­ղե­ցիկ պատ­կե­րած է Պո­լի­սը, ուր գտնուած է 1910 թուա­կա­նին: Ան Պո­լիս գա­ցած էր՝ իբ­րեւ ստեղ­ծա­գոր­ծող, իր ո­րո­նում­նե­րու ճա­նա­պար­հին կանգ առ­նե­լով հոն: Պոլ­սոյ մէջ ան կը փնտռէր կա­պը հին բիւ­զան­դա­կան ա­րուես­տին հետ: Ան ան­շուշտ կա­րո­ղա­ցաւ տես­նել ա­րե­ւե­լեան իւ­րա­յա­տուկ ո­գիով տո­գո­րուած այդ քա­ղա­քը։ Հոն ի­րեն հա­մար բա­ցուե­ցաւ ա­րե­ւի, լոյ­սի ու շատ մը հա­կա­սա­կան ստուեր­նե­րու յա­րա­բե­րու­թիւ­նը, որ իր ա­րուես­տը դար­ձուց շատ իւ­րա­յա­տուկ: Սա­րեան Պոլ­սոյ մէջ սե­նեակ մը վար­ձած էր եւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նէր եր­թալ եւ տեղ­ւոյն վրայ նկա­րել: Ան կեն­դա­նի պատ­կե­րած է Պոլ­սոյ կեան­քը, ծա­նօթ են շու­նե­րու խում­բե­րը, ո­րոնք կար­ծես այդ փա­ռա­հեղ ան­ցեալ ու­նե­ցող քա­ղա­քի հի­նէն նոր ան­ցու­մը ցոյց կու տա­յին եւ այդ շու­նե­րը Սա­րեա­նի նկար­նե­րուն մէջ ար­ե­ւի լոյ­սի ներ­քոյ շատ հե­տաքրք­րա­կան ձե­ւեր ու անս­պա­սե­լի գոյ­ներ կ­­՚ըն­դու­նէին, կը կռուէին ի­րա­րու հետ եւ կը թուէր, թէ այդ մէ­կը այն օ­տար ուժն է, որ ե­կաւ եւ ներ­խու­ժեց Պո­լիս: Պոլ­սոյ տե­սա­րան­նե­րէն շա­տեր գնուե­ցան Մոս­կուա­յի Թրեթ­եա­քո­վ պե­տա­կան պատ­կե­րաս­րա­հին կող­մէ: Կան շատ մը մա­տի­տան­կար­ներ, ո­րոնք մեր քովն են: Պոլ­իս կա­րե­նալ եր­թա­լու հա­մար ի­րեն օգ­նեց իր Յով­հան­նէս եղ­բայ­րը։ Եւ երբ իր նկար­նե­րը վա­ճա­ռուե­ցան, ան ա­ռա­ջի­նը իր եղ­բօր հետ կի­սուե­ցաւ, ու­րա­խա­նա­լով, որ տեղ մը հա­սած է:

-Սա­րեա­նի մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չու­մը բա­ւա­րա՞ր կը նկա­տէք:

-Կը կար­ծեմ, որ տա­կա­ւին մեծ բան կայ ը­նե­լու: Այդ գոր­ծըն­թա­ցը ժա­մա­նա­կին՝ իր կեն­դա­նու­թեան օ­րօք տե­ղի չու­նե­ցաւ, քա­նի որ ինք կը գտնուէր փակ տա­րած­քի մէջ: 1928 թուա­կա­նին՝ երբ ան վե­րա­դա­ձաւ Փա­րի­զէն, Հա­յաս­տա­նը ի­րեն կը քա­շէր։ Ան ստեղ­ծա­գոր­ծեց հոս, բայց ան կ՚ու­զէր վե­րա­դառ­նալ, ցոյց տալ իր աշ­խա­տանք­նե­րը, ա­ռըն­չուիլ։ Ան այդ­պի­սի ցան­կու­թիւն ու­նէր, չէր ու­զեր մնալ հոս, բայց չէր պատ­կե­րաց­ներ, որ կ՚ար­գի­լեն դուրս եր­թալ: Ա­հա այդ­պէս իր աշ­խա­տանք­նե­րը իր կեն­դա­նու­թեան օ­րօք տեղ չա­ռին հա­մաշ­խար­հա­յին ա­ճուրդ­նե­րու մէջ, գի­ներ չբարձ­րա­ցան, բայց իր կեն­դա­նու­թեան օ­րօք Ռու­սաս­տա­նի եւ Խորհր­դա­յին Միու­թեան եր­կիր­նե­րու բո­լոր նշա­նա­ւոր թան­գա­րան­նե­րը ու­նե­ցան իր աշ­խա­տանք­նե­րէն, եւ իր ա­րուես­տը նշա­նա­կու­թիւն ձեռք բե­րաւ տա­կա­ւին այդ շրջա­նին: Ճիշդ է՝ իր կեն­դա­նու­թեան օ­րօք իր գոր­ծե­րը ա­ճուրդ­նե­րու մէջ տեղ չգրա­ւե­ցին, բայց Սա­րեան բախ­տա­ւոր էր այն ա­ռու­մով, որ կեան­քի ա­ւա­տին տե­սաւ իր աշ­խար­հահռ­չակ դառ­նա­լը, հա­կա­ռակ որ բա­ւա­կան ծանր շրջան­ներ ապ­րե­ցաւ: 1948 թուա­կա­նին զինք մե­ղադ­րե­ցին հա­կա­ժո­ղովր­դա­կա­նու­թեան գծով, զինք կը նկա­տէին իբ­րեւ ձե­ւա­պաշտ ու ծի­սա­կան նկա­րիչ: Իր նկար­չու­թեան մէջ տես­նե­լով եւ­րո­պա­կան նկար­չու­թեան ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րը, կը զգա­յին, որ ան իր ո­ճով շատ մօտ է ժա­մա­նա­կա­կից ուղ­ղու­թիւն­նե­րուն, ին­չ որ հա­կա­խորհր­դա­յին էր: Բայց ան, կրցաւ դի­մա­կա­յել, մնալ երկ­րին մէջ: Եւ կայ այն­պի­սի կար­ծիք, թէ տեղ մը Սա­րեա­ն կոտ­րուե­ցաւ եւ չգոր­ծա­ծեց զայն, ինչ որ ի­րեն բնո­րոշ էր՝ վառ գոյ­նե­րը: Սա­րեան լուռ էր, իր ներսն էին իր բո­լոր ապ­րում­նե­րը: Կան այն­պի­սի նկար­ներ, ո­րոնց մէջ ան կար­ծես կ՚ըն­թա­նայ հասկ­նա­լի ըլ­լա­լու ուղ­ղու­թեամբ, պարզ, նոյ­նիսկ՝ պար­զու­նակ ճամ­բով: Բայց Սա­րեան ժա­մա­նա­կի շատ մը նկա­րիչ­նե­րու նման եր­բեք չպատ­կե­րեց ա­ռաջ­նորդ­նե­րու դի­ման­կար­ներ։ Ան չնկա­րեց ո՛չ Ս­­թա­լի­նը, ո՛չ Լե­նի­նը, չնկա­րեց նկար­ներ՝ կա­պուած յե­ղա­փո­խու­թան կամ ժա­մա­նա­կի քա­ղա­քա­կան նիւ­թե­րուն հետ: Ա­ւե­լի՛ն, ան 1956 թուա­կա­նին նկա­րեց Աշ­տա­րա­կի Կարմ­րա­ւոր ե­կե­ղե­ցին՝ դու­ռը բաց: Ան ը­սել ու­զեց, որ մեր ե­կե­ղեց­ւոյ դու­ռը միշտ բաց է մար­դոց հա­մար, եւ հնա­րա­ւոր չէ ա­նոնց մէ­ջէն հա­նել հա­ւա­տը, որ հա­յէն դա­րե­րով ան­բա­ժան ե­ղած է: Ա­ւե­լի կա­նուխ՝ 1942 թուա­կա­նին ան նկա­րեց իր ե­ռա­կի դի­ման­կա­րը, մէկ նկա­րի մէջ պատ­կե­րե­լով ինք­զինք ե­րեք տա­րի­քի մէջ՝ ե­րի­տա­սարդ, մի­ջին եւ ծեր: Ան հա­մադ­րեց ժա­մա­նակ­նե­րը, ինչ ո­ր նոյն­պէս խորհր­դա­յին մտա­ծե­լա­կեր­պին յա­րիր չէր։ Խորհ­դա­յին Միու­թեան ա­րուես­տի ա­ռա­ջին պա­հան­ջը տե­ղի եւ ժա­մա­նա­կի միաս­նու­թիւնն էր, բայց ան շրջան­ցեց, եւ այդ մէ­կը ը­րաւ շատ բնա­կան, հան­գիստ եւ ի­րեն ձեռք չտուին: Սա­րեան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը եւ ցան­կա­լին հա­մադ­րեց իր կնոջ՝ Լու­սիկ Սա­րեա­նի դի­ման­կա­րի մէջ՝ 1941 թուա­կա­նին, երբ ա­նոնց որ­դին՝ այ­սինքն իմ հայ­րը, պա­տե­րազ­մի գնաց, եւ ի­րենք վեց ա­միս շա­րու­նակ լուր չու­նէին ի­րենց որ­դիէն: Նկա­րի մէջ կինն է, հա­յե­լիի առ­ջեւ նստած, հա­յե­լիի մէջ ձեռ­քին նա­մակ կ՚եր­ե­ւի, մինչ­դեռ հա­յե­լիի միւս կող­մը, ի­րա­կա­նու­թեան մէջ պտուղ մըն կայ ա­նոր ձեռ­քին: Ան այդ նկա­րով ցոյց տուաւ սպա­սու­մը, որ ի­րա­կան ապ­րում մըն էր այդ ժա­մա­նակ:

Ապ­րե­լով այդ­քան դժուար ժա­մա­նա­կի մէջ, Սա­րեան մնաց իր դիր­քին վրայ եւ ա­յդ մէ­կը ե­ղաւ շնոր­հիւ իր մե­ծու­թեան եւ տա­ղան­դին:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ