ՍՓԻՒՌՔԵԱՆ ՕՐԱՏԵՏՐՍ

Եր­բեք պի­տի չու­զէիր գրիչդ ձեռք առ­նել ու սկսիլ թուղ­թը մրո­տել, ե­թէ ան­շուշտ գա­ղա­փար­ներդ ուռ­ճա­ցած չըլ­լա­յին ու չնե­ղէին ու­ղե­ղիդ բո­լոր բջիջ­նե­րը: Պի­տի չու­զէիր քու գրած­նե­րովդ փոր­ձել հա­մո­զել, նոյ­նիսկ «խա­բել» բո­լոր այն ըն­թեր­ցող­նե­րը, ան­շուշտ ե­թէ ըն­թեր­ցող ու­նիս, ե­թէ հա­ւա­տա­ցած չըլ­լա­յիր, որ տո­ղե­րուդ յանձ­նած բո­լոր բա­ռերդ ի­րա­ւա­ցի ու միա­ժա­մա­նակ հա­սուն մտքի մը պտուղ­ներն են: Հեւ­քոտ ու տա­ռա­պող սրտի մը յա­րա­տեւ զար­կե­րը: Պի­տի չու­զէիր: Ան­կաս­կա՛ծ: Բայց ե­թէ կ՚ու­զես, ե­թէ կը տեն­չաս ու այս բո­լոր մտա­ծում­նե­րուդ եւ կար­ծիք­նե­րուդ կը հա­ւա­տաս, պէտք է ան­պայ­ման դի­մես գրի­չիդ ու թոյլ տաս, որ ան վա­զէ տո­ղե­րուդ վրա­յէն՝ ի­րեն հետ հո­սեց­նե­լով ճակ­տիդ քըր-տին­քը, որ կա­մաց-կա­մաց պի­տի թե­թեւց­նէ նաեւ սրտիդ զար­կե­րուն հեւ­քը:

Ա­հա թէ ին­չո՛ւ եւ ինչ­պէ՛ս իւ­րա­քան­չիւր մտա­ծող միտք կը դի­մէ իր գրի­չին: Ես ալ, գար­նա­նա­յին ե­րե­կոյ մը մատ­նե­րուս մէջ գրիչս ա­մուր սեղ­մած, սրտատրոփ հե­տե­ւե­ցայ մտա­ծում­նե­րովս սնա­նող ա­նոր տո­ղանց­քին: Ա­պա յե­տոյ ան­համ­բեր սպա­սե­ցի իր թե­թե­ւաց­ման, իր հան­դար­տե­լուն, հաս­տատ գիտ­նա­լով, որ միշտ լրու­մի մը ա­ւար­տին է, որ ջի­ղե­րը կը հան­դար­տին, ու­ղե­ղը կը հանգ­չի, հո­գին գո­հու­նա­կու­թեամբ կը լե­ցուի, եւ գրի­չը զի­նա­թափ կ՚ըլ­լայ: Մէկ խօս­քով՝ հա­ճոյք:

Ի՜նչ հա­ճոյք է այս: Ո՞վ ստեղ­ծած է: Ո՞վ ճշդած է ա­նոր սահ­ման­նե­րը: Ո՛չ ոք եւ՝ ա­մէն մարդ:

Պար­զա­պէս ա­նոր հա­մար, որ ու­ղե­ղիդ մէջ գա­ղա­փար­ներդ տե­ւա­բար կը վխտան, զի­րար կը հա­լա­ծեն ու կը կոխկռ­տեն, ու դուն՝ տկար, յոգ­նած ու դադ­րած վախ­կոտ մը, կ՚ու­զես վայր­կեան ա­ռաջ դուրս նե­տել զա­նոնք, ձեր­բա­զա­տիլ ա­նոնց խայ­թոց­նե­րէն ու վեր­ջա­պէս հանգս­տա­նալ:

Ու ի՜նչ լաւ է հան­գիս­տը: Հա­մայն մարդ­կու­թիւ­նը կը տեն­չայ զայն ու կը փնտռէ: Նոյ­նիսկ՝ մեր Ա­րա­րի­չը: Շա­տեր եր­կար ժա­մեր, օ­րեր, ա­միս­ներ կ՚աշ­խա­տին, որ­պէս­զի վեր­ջը կա­րե­նան օր մը, կամ համ­րուած օ­րեր ար­ձա­կուրդ առ­նել ու հանգս­տա­նալ: Բո­լո­րին նման ես ալ կը տեն­չամ: Ես ալ կ՚ու­զեմ միտքս հանգս­տաց­նել: Մտա­ծում­նե­րէս ու մտա­հո­գու­թիւն­նե­րէս ա­զա­տիլ: Ար­ձա­կուրդ տալ գա­ղա­փար­նե­րուս: Մաք­րել զա­նոնք, շտկել, յղկել, նո­րո­գել, փո­խա­նա­կել, կարկտ­նել: Նոյ­նիսկ իբ­րեւ ա­ւե­լորդ ա­ռար­կայ ինձ­մէ հե­ռաց­նել ա՛յն, ինչ որ ին­ծի կը պատ­կա­նի: Ա՛յն, ինչ որ ա­ռա­ջին սի­րոյ ա­ռա­ջին համ­բոյ­րին նման իր գողտ­րիկ դրոշ­մը ձգած է վրաս: Ու այս բո­լո­րը՝ յա­նուն մտքի հանգս­տու­թեան, ան­դոր­րու­թեան, հո­գիի եւ խղճի գո­հու­նա­կու­թեան:

Սա­կայն ո՞ւր կա­րե­լի է կա­տա­րել այս բո­լո­րը: Տա՞նդ մէջ: Գոր­ծա­տե­ղի՞դ: Դո՞ւր­սը՝ ըն­կեր­նե­րուդ հետ կամ մտե­րիմ­նե­րուդ: Կամ ա­կո՞ւմ­բը եւ կամ կեդ­րո՞­նը: Մա­մու­լի՞ն մէջ: Ժո­ղով­նե­րէ՞ն ներս: Ո՞ւր: Ը­սէ՛ք, ո՞ւր: Ո՞վ կ՚ու­զէ ու­նե­նալ քու այդ «հին­ցած­ներդ» կամ «հին­ցու­ցած­ներդ»: Ո­րո՞ւ հո­գը, թէ դուն ի՜նչ կը մտա­ծես: Այս կեան­քին մէջ ա­մէն մարդ իր հո­գը ու­նի եւ, ա­ւե­լի՛ն, ա­մէն մարդ՝ իր ճամ­բան: Ուս­տի ո­րո՞ւ հետ պի­տի կա­րե­նաս փո­խա­նա­կել այս բո­լո­րը: Ո՛չ ո­քի: Հա­ւա­տա­ցէ՛ք՝ մար­դիկ մէկ կամ քա­նի մը վայր­կեան­նե­րու հա­մար քեզ մտիկ պի­տի ը­նեն, թե­րեւս քե­զի ի­րա­ւունք ալ տան եւ ա­պա պի­տի շա­րու­նա­կեն ի­րենց «գիտ­ցա­ծը»:

Ոչ ոք քե­զի տեղ, տուն, հող կամ գե­տին պի­տի տայ, որ քու այդ զգա­ցում­ներդ, գա­ղա­փար­ներդ սեր­մա­նես, նո­րո­գես, պա­տուաս­տես, փո­խա­նա­կես: Ու­րեմն քե­զի կը մնայ դար­ձեալ գրիչդ ձեռք առ­նել ու ա­ռանձ­նու­թեանդ մէջ պար­պել բո­լոր մտա­ծում­ներդ, ա­ռան­ձինդ կա­տա­րել քու լու­ծարքդ ու յե­տոյ վա­յե­լել հա­ճոյ­քը գրի­չիդ սա­հու­նու­թեան եւ թուղ­թիդ մրո­տու­մին:

Հա­ճո՛յք, ը­սի եւ թե­րեւս ալ գրե­լու «քոմփ­լեքս» պէտք  էր, որ ա­ւելց­նէի: Կը կար­ծեմ, որ ե­թէ գրե­լը «քոմփ­լեքս» է, է՛ նաեւ ի­րա­ւունք ու հա­րա­զա­տու­թիւն, որ ծնած է մար­դուն բա­նա­կա­նու­թեան հետ ու տուած՝ ա­նոր նկա­րագ­րին գե­ղե­ցիկ ե­րանգ մը: Ան­մա­հու­թիւն, ե­թէ կ՚ու­զէք: Կը կար­ծեմ, որ միայն բախ­տա­ւոր աստ­ղի տակ ծնած մար­դիկ կըր-նան ու­նե­նալ այդ նկա­րա­գի­րը, ո­րով­հե­տեւ ի­րենց գրի­չով կամ մա­տի­տով կրնան ի­րենց աստ­ղը գծել ու ներ­կել:

Բայց ինչ­պէ՞ս գտնել այդ աստ­ղի ու­ղին: Չեմ գի­տեր: Միայն այն գի­տեմ, որ յա­ճախ նոյն այդ մար­դիկ յու­շա­տետր ալ կը պա­հեն: Բայց ի՞նչ է այս յու­շա­տետր ը­սուա­ծը, հարց կու տամ ես ին­ծի: Հա­ւա­նա­բար տաս­նեակ մը է­ջե­րու հա­ւա­քա­ծոյ մըն է, ո­րուն մար­դիկ կը դի­մեն ո­րե­ւէ մէկ պա­հուն: Ա­նոր հա­մար ո­րո­շե­ցի ես ալ ու­նե­նալ զայն ու ա­նոր դի­մել, ա­նոր ներ­կա­յու­թիւ­նը զգալ ու զինք ըն­դու­նիլ իբ­րեւ խոս­տո­վա­նա­հայր:

Յու­շա­տետր կամ օ­րա­տետր: Ա­ռա­ջին իսկ օ­րէն սի­րե­ցի զինք եւ սա­կայն, ի՛նչ մեղքս պա­հեմ, միա­ժա­մա­նակ ա­տե­ցի ալ: Խրտչե­ցայ, բայց միշտ իր ներ­կա­յու­թիւ­նը փնտռե­ցի: Ո­րով­հե­տեւ հոն պա­հած էի ու տա­րի­նե­րէ ի վեր պա­հած եմ դէմքս, մտքիս պատ­կեր­նե­րը՝ զար­դա­րուն կամ ան­գոյն, ապ­րուած ժա­մե­րուս ու պա­հե­րուս ար­ձա­գանգ­նե­րը, սէ­րե­րուս եւ ա­տե­լու­թիւն­նե­րուս ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը: Մէկ խօս­քով՝ կեան­քիս հա­յե­լին:

Օ­րա­տետրս: Ապ­րում­նե­րուս խոս­տո­վա­նա­հայ­րը ըլ­լա­լէ ա­ւե­լի, է՛ նաեւ մտա­ծում­նե­րուս պա­հա­կը, նե­րաշ­խար­հիս ար­ձա­գան­գը: Գե­ղե­ցիկ է, երբ մար­դիկ ու­նե­նան ի­րենց կեան­քի հա­յե­լին ու յա­ճախ ա­նոր մէջ դի­տեն ի­րենց հո­գին: Բայց այս մէ­կը, կը կար­ծեմ, միայն քա­ջե­րուն տրուած է, ա­նոր հա­մար յա­ճախ երկ­չո­տու­թիւն մը զիս հե­ռու կը պա­հէ իր­մէ:

Օ­րա­տետրս՝ ապ­րուած օ­րե­րուս եւ վատ­նած ժա­մե­րուս մե­ծա­գոյն վկան: Բազ­մա­թիւ է­ջե­րէ կազ­մուած, սեւ եւ ճեր­մակ: Ծուռ ու շի­տակ տո­ղե­րով լե­ցուն, ո­րոնք, չեմ գի­տեր, եր­բեմն զիս ուր­տե­ղե­րը կը տա­նին: Դպրոց, ազ­գա­յին հաս­տա­տու­թիւն­ներ, միու­թիւն­ներ, ժո­ղով­ներ, ծա­ծուկ ու խար­դախ ո­րո­շում­ներ, ա­ւան­դու­թիւն­ներ, ծննդա­վայր, ե­կե­ղե­ցի, հո­գե­ւո­րա­կան­ներ, եր­կար, կարճ կամ աղմ­կոտ քա­րոզ­ներ, պատ­գամ­ներ, հրա­հանգ­ներ, ընտ­րու­թիւն­ներ, պա­հան­ջա­տի­րու­թիւն, դատ, վրէժ, ճա­կա­տա­մարտ, պա­տե­րազմ, պար­տու­թիւն, յաղ­թա­նակ: Գրա­կան շա­րադ­րանք­ներ չեն եւ ոչ ալ՝ վի­պա­կան պոռթ­կում­ներ, այլ՝ ին­ծի հա­մար դա­ժան ու խոր ի­րա­կանու­թիւն­ներ: Պար­զա­պէս՝ հայ­կա­կան բար­դոյթ եւ սփիւռ­քա­հայ բար­դոյթ, որ­մէ կա­րե­լի չէ խու­սա­փիլ: Այս ա­նի­ծեալ օ­րա­տետ­րիս բո­լոր է­ջե­րը հաս­տա­տա­պէս զիս կը մատ­նեն: Կը մատ­նեն նաեւ մեզ՝ իբ­րեւ հա­յե­րու, որ տա­կա­ւին չենք մօ­տե­ցած ե­րա­զին ու միշտ զոհ դար­ձած՝ անն­պաստ պայ­ման­նե­րուն: Մենք, որ տա­կա­ւին մեր պատ­մու­թիւ­նը չենք կար­դա­ցած: Չենք անդ­րա­դառ­նար, որ մեր դէպ­քե­րը շնչաս­պառ կը վա­զեն մեր ճա­կա­տագ­րի ե­տե­ւէն: Մէկ խօս­քով, մենք, որ մեր գիտ­ցած «մենք»ը չենք: Հա­ւա­տա­ցէ՛ք, այ­լեւս յոգ­նած ենք կար­գա­խօս­ներ լսե­լէ, ի­րա­րու հետ վի­ճե­լէ, զի­րար ա­տե­լէ, մեր բախ­տը ու­րի­շին կա­պե­լէ: Ա­մէն օր կը պտը­տինք տա­փակ հար­ցե­րու եւ խօս­քե­րու վրայ: «Ես»ն ու «անձ­նա­կան»ը գե­րա­դա­սած ենք «մենք»ին: Վկա՛յ՝ սփիւռ­քի ու հայ­րե­նի­քի մեր ժո­ղո­վուր­դի ի­րա­վի­ճա­կը:

Հայ ենք եւ կ՚ապ­րինք ծա­նօթ ու ան­ծա­նօթ բե­ւեռ­նե­րու մէջ՝ ճզմուած: Մեր ե­րազ­նե­րը ան­հե­տա­ցած են: Մեր պատ­մու­թեան է­ջե­րուն վրա­յի գի­րե­րը խառ­նուած են ու դար­ձած՝ ա­նըն­թեռ­նե­լի: Մենք, որ եր­բեք քա­ջու­թիւ­նը չենք ու­նե­ցած օր մը իսկ մենք զմեզ մեր ցե­ղին հա­յե­լիին մէջ դի­տե­լու, մեր կեան­քը սկսած է մեզ որ­սալ: Մենք, որ տա­կա­ւին զի­րար չենք կրցած հասկ­նալ եւ ճա­կա­տագ­րի բե­րու­մով կամ կա­մո­վին ե­կած ենք Ա­մե­րի­կա, գաղ­թած ենք Եւ­րո­պա կամ այ­լուր՝ լքե­լով մեր ծննդա­վայ­րերն ու հայ­րե­նի հո­ղե­րը, տու­ներն ու դաշ­տե­րը եւ՝ ար­տա­գաղ­թած, հաս­տա­տա­պէս դա­տա­պար­տուած ենք ձուլ­ման՝ աշ­խար­հի այս ա­նօ­րի­նակ խառ­նա­րա­նին մէջ: Ո­րով­հե­տեւ տա­կա­ւին չենք սոր­ված, որ հայ­րե­նիքն է մեր նոր կեան­քի բա­նա­լին եւ մեր նոր ա­ռա­քե­լու­թեան ու­ղին:

Բայց չէ՞ որ մենք ծի­ծեռ­նա­կի նման ալ ենք, տուն կը շի­նենք ու կ՚եր­գենք եւ ա­մէն ան­գամ, երբ նոր տուն մը կա­ռու­ցենք, մեր հին բոյ­նը կը յի­շենք ու եր­կար կ՚ափ­սո­սանք, կը յու­զուինք, նոյ­նիսկ ար­ցուն­քով կը լե­ցուին մեր աչ­քե­րը: Խե՜ղճ ծի­ծեռ­նակ, քու ճա­կա­տա­գիրդ ալ մե­զի հետ կա­պած ենք:

Խե՜ղճ թռ­­չուն եւ խե՜ղճ հայ ժո­ղո­վուրդ: Հայ­րե­նիք եւ սփիւռք ու­նե­ցող ժո­ղո­վուրդ, ճա­կա­տա­գիրդ ար­դէն բոց դար­ձած է: Շուա­րած ես, ո­րով­հե­տեւ ան­տէր ես: Քեզ օ­տար­ներն ու նոյ­նիսկ ա­րիւ­նա­կից­ներդ խա­բած են, ո­րով­հե­տեւ բախտդ ա­նոնց եւ ու­րի­շին կա­պած ես: Դէմքդ այ­լա­փո­խուած է, ո­րով­հե­տեւ հայ հո­գիդ տա­կա­ւին չէ կեդ­րո­նա­ցած եւ տա­կա­ւին հայ միտքդ ալ պան­դուխտ է:

Ի՞նչ խօս­քեր են ա­սոնք եւ ժո­ղո­վուրդս մատ­նող ի՜նչ տո­ղեր: Ե՞րբ գրած եմ, Աս­տուա՛ծ իմ: Ին­չո՞ւ ար­ձա­նագ­րած եմ այս­քան տխուր եւ յու­սա­հատ տո­ղեր: Ար­դեօք հպար­տանք առ­թող պա­հեր չե՞նք ու­նե­ցած իբ­րեւ ժո­ղո­վուրդ կամ ազգ: Ար­դեօք ի­րա­պէս ճշմար­տու­թիւն­նե՞ր են, թէ ոչ՝ պար­զա­պէս տխուր վայր­կեա­նի մը ճնշման տակ ծնած գա­ղա­փար­ներ: Աս­տուած տայ, ո՛չ: Իսկ ե­թէ ա­յո՝, ու­րեմն իս­կա­պէս խ՜եղճ ժո­ղո­վուրդ, ին­կած է վա­հանդ: Այս ա­մէ­նօ­րեայ պայ­քա­րիդ մէջ ո՞վ քեզ պի­տի փրկէ: Ին­չո՞ւ եւ ո՞ր ա­ռա­ւե­լու­թիւն­նե­րուդ հա­մար: Ո՞ր հարս­տու­թեանդ: Ո՞ւր թա­ղած, ձգած եւ կամ ալ ծա­խած ես խիղճդ, կո­րովդ, ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւնդ եւ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւնդ: Ե՞րբ իս­կա­պէս պի­տի վե­րա­դառ­նաս քու սրբա­զան ի­տէա­լիդ, որ կա­րե­նաս կշռել ու չա­փել  կեան­քիդ ծան­րու­թիւնն ու լրջու­թիւ­նը: Ե՞րբ պի­տի զգաս­տա­նան քու մեծ ու փոքր պա­տաս­խա­նա­տու եւ կամ ղե­կա­վար զա­ւակ­ներդ: Ը­սէ՛: Մին­չեւ ե՞րբ  ար­մատ­նե­րէդ ու չա­փա­նիշ­նե­րէդ հե­ռու պի­տի մնաս ու ապ­րիս: Ե՞րբ վեր­ջա­պէս քա­ջու­թիւ­նը պի­տի ու­նե­նաս քե­զի պար­տադ­րուած պատ­մու­թեան ըն­թաց­քը փո­խել ան­վախ ու քաջ:

***

Յան­կարծ յու­սա­հա­տա­կան է­ջե­րով լե­ցուն այս ա­նի­ծեալ յու­շա­տետր-օ­րա­տետրս փա­կե­ցի: Նե­տե­ցի մէկ կողմ: Այ­լեւս  չու­զե­ցի նոյ­նիսկ բառ մը ա­ւելց­նել, նոյ­նիսկ՝ իր ներ­կա­յու­թիւ­նը տա­նիլ: Ան­կաս­կած, որ ես տե­սած էի ազգս տո­ղե­րուս հա­յե­լիին մէ­ջէն:

Աս­տուա՛ծ իմ, շուա­րած եմ եւ նոյ­նիսկ՝ սար­սա­փած:

ԳԷՈՐԳ ՊԵ­ՏԻ­ԿԵԱՆ