ԾԻԾԵՌՆԱՎԱՆՔՆ ԱԼ ՅԱՆՁՆՈՒԵՑԱՒ…

Հայաստանի կողմէ Ատրպէյճանին յանձնուեցաւ նաեւ Ծիծեռնավանքը՝ 4-րդ դարու եռանաւ պազիլիք եկեղեցին, որ նոյնանման կառոյցներուն մէջ միակ կանգունն է՝ Հայաստանի ու Արցախի տարածքին: Հակարի գետի Աղաւնոյ վտակի աջ ափին՝ Ծիծեռնավանք գիւղին մօտակայքը գտնուող հայկական վանքը սահմանէն անդին առանձին մնաց:

Ի տարբերութիւն Դադիվանքին, որուն շուրջը պիտի հսկեն ռուս սահմանապահները, հոս՝ Ծիծեռնավանքին կողքը, ռուս խաղաղապահներ պիտի չըլլան: Հայաստանի Զինեալ ուժերու հոգեւոր առաջնորդ Տ. Վրթանէս Եպիսկոպոս Աբրահամեան, որ այս օրերուն կը փոխարինէ Արցախի թեմի առաջնորդ Տ. Պարգեւ Արքեպիսկոպոս Մարտիրոսեանը, ըսած է. «Պիտի փորձենք փրկել Ծիծեռնավանքը: Լուրջ բանակցութիւններ կ՚ընթանան, մենք մեր ցանկութիւնները կը յայտնենք ռուս խաղաղապահներուն, որպէսզի Ծիծեռնավանքը հասանելի ըլլայ նաեւ մեզի. ճանապարհներ կը փնտռենք, որպէսզի փրկենք վանքը, հոգեւորականները այցելեն, աղօթք ընեն, պատարագ մատուցեն»:

Ինչպէս Դադիվանքին հրաժեշտ տալու գացած էին, այնպէս ալ Ծիծեռնավանքին մինչեւ դեկտեմբեր 1-ը հրաժեշտ տուին բազմաթիւ հաւատացեալներ՝ արցունք ձգելով 4-րդ դարու վանքի քարերուն: Պատմութեան եւ գրականութեան մէջ բազում անուններով յայտնի է Ծիծեռնավանքը՝ Ագռաւի գերեզման, Ագռաւի տապան, Աղօղլան, Ծիծառնավանք, Ծիծեռնեկու վանք, Ծիծառնոյ վանք, Ծիծառնու վանք, Ծիծեռնակավանք, Ծիծեռնակու Ս. Վանք, Ծիծռանավանք, Ծիծռան վանք, Ծիծռավանք, Ծիծռնայ վանք, Ծիծռնոյ վանք։ Պատմականօրէն գտնուած է Մեծ Հայքի, Սիւնիք նահանգի, Աղահեճք գաւառին մէջ (որ այժմու Քաշաթաղի շրջանին կը համապատասխանէ):

Ծիծեռնավանքի եկեղեցին աչքի կ՚իյնայ իր ինքնատիպ յարդարանքով: Անիկա վաղ միջնադարու հայկական ճարտարապետութեան կարեւորագոյն կառոյցներէն է, եռանաւ պազիլիք եկեղեցիներու տիպին կը պատկանի, ունի ուղղանկիւն յատակագիծ մը, չորս զոյգ սիւն յենարան եւ արտաքուստ շեշտուած միջին նաւ մը։ Հայկական նոյնատիպ կառոյցներուն մէջ միակ կանգուն եւ լաւ պահպանուած օրինակն է։

Ծիծեռնավանքը, իբրեւ ճարտարապետական կառոյց, իւրայատուկ է երկու տարբեր շինանիւթով կառուցուած ըլլալուն համար։ Պատերուն վարի մասի ամբողջ պարագիծը, եօթ-ութ շարք բարձրութեամբ, կառուցուած է մուգ գորշաւուն երկաթաքարի սրբատաշ մեծ քարերով, իսկ մնացածը բաց դեղնաւուն քարատեսակի մը մաքուր տաշուած քարերով։ Ներկայիս Ծիծեռնավանքը իր վրայ կը կրէ քանի մը շինարարական հանգրուաններու ազդեցութիւնը։ Յատկապէս, արտաքին պատերուն վարի՝ սրբատաշ երկաթաքարով (7-8 շարք բարձրութեամբ) մասը կը պատկանի Դ. դարուն (կամ աւելի վաղ ժամանակաշրջանի)։ Ըստ որոշ կարծիքներու, Ծիծեռնավանքին տեղ սկիզբը հեթանոսական տաճար մը եղած է, որ Դ. դարուն եկեղեցւոյ վերածուած է։ Ե.-Է. դարերուն յաջորդաբար աւելցած են պատերուն վերին մասերը, աւանդատուները եւ խորանը՝ սիւնազարդ վերնայարկով, փայտէ սիւներուն փոխարէն՝ կամարաշարքերը։

Ծիծեռնավանքի պազիլիքին առանձնայատկութիւններէն են արեւմտեան մասին մուտք չունենալը (որ յատուկ է հեթանոսական տաճարներուն եւ բնորոշ չէ պազիլիք եկեղեցիներուն), խորանին վերի կամարակապ սրահը (եզակի է հայկական ճարտարապետութեան մէջ), բեմին լուսամուտ չունենալը, թաղակիր կամարներու բացակայութիւնը եւ այլն։ Ի տարբերութիւն արտաքին զուսպ մասերուն, ներսը վաղ միջնադարու հայկական այլ ճարտարապետական յուշակոթողներու նմանութեամբ հարուստ յարդարանք մը ունի։ Մոյթերը զարդարուած են շախմատաձեւ ու երկշարք ատամիկներով, ալիքաձեւ ու պարանահիւս, օձակերպ քանդակներով, ուղղանկիւնին մէջ գծուած ութճառագայթանի աստղերով։ Հիւսիսային պատին վրայ պահպանուած է որմնանկարի հատուած մը՝ երկու սուրբերու պատկերով։ Պահպանուած է կարմիր ներկը որոշ վարդեակներու եւ մոյթերու խոյակներուն վրայ։

Ծիծեռնավանքին վերնայարկը գործառնական նշանակութիւն չունի, որովհետեւ չկան դէպի հոն տանող մշտական աստիճաններ։ Միակ հնարաւոր մուտքը հարաւային աւանդատան թաղին մէջ ձգուած անցքն է, ուրկէ կարելի է բարձրանալ աւանդատան երկրորդ յարկը եւ հոնկէ անցնիլ կամարասրահով այդ պատշգամը։ Ծիծեռնավանքի վերնայարկը ունի գեղագիտական նշանակութիւն՝ տաճարին գլխաւոր նաւի ձեւաւորումին պատճառով (որպէս լոյսի աղբիւր երկրորդական դեր կը խաղայ)։ Կամարներուն միջեւ կանգնեցուած են ազատ թեւերով քարէ խաչեր, որոնք կամարակապ բացուածքներու լուսաւոր պատկերին վրայ երեւցած են իրենց ուրուանկարներով: Տաճարի ձեւաւորման մէջ գործածուած է նաեւ կարմիր գոյնը, որով ներկուած են որոշ վարդաքանդակներ եւ մոյթերու խոյակներ։

Ծիծեռնավանքը գրաւոր աղբիւրներուն մէջ առաջին անգամ կը յիշատակուի Սիւնեաց նախարար Վասակի որդի Փիլիպպէի 844 թուականի՝ Տաթեւ գիւղը Տաթեւի վանքին յանձնելու նուիրատուական փաստաթուղթը վաւերացնելու կապակցութեամբ, որուն մասնակցող անձերուն մէջ կը յիշատակուի նաեւ Ծիծեռնավանքի վանական Ստեփանոսը։

Իսկ պատմագիր, աստուածաբան, բանաստեղծ, կրօնական եւ քաղաքական գործիչ Ստեփանոս Օրբէլեան Ծիծեռնավանքը կը յիշէ Սիւնիքի շուրջ 150 վանքերու ցանկին մէջ իբրեւ 30 նշանաւոր վանքերէն մէկը, բայց ոչ իր ժամանակի (ԺԳ. դարու վերջը) առաջնակարգ վանքերու շարքին եւ զայն կը դասէ 17-րդ տեղը։ Ուշ միջնադարուն նոյնպէս Ծիծեռնավանքը պատկանած է Տաթեւի թեմին:

Տաթեւի թեմին անմիջապէս պատկանող սակաւաթիւ վանքերուն եւ անապատներուն ցանկը կարելի է բացատրել միայն անոնց ուխտատեղի ըլլալուն հանգամանքով, որոնց ստացած եկամուտը, կամ մեծագոյն մասը Տաթեւին յատկացուած է։

Պատմիչը Ծիծեռնավանքին անունը կը յիշէ նաեւ Սիւնեաց նախարար Փիլիպպէի՝ Տաթեւի վանքին՝ իր հայրենի Տաթեւ գիւղը, ամբողջ հող ու անդաստանով, նուիրելուն առթիւ:

1655 թուականին Նախիջեւանի Գողթն գաւառի Ս. Խաչ վանքի վանահայր, եպիսկոպոս, գրահրատարակիչ Թովմա Վանանդեցին Հայաստանի հռչակաւոր սրբավայրերուն նուիրած իր չափածոյ ներբողին մէջ կը յիշատակէ Ծիծեռնավանքը որպէս «մեծ անցեալ» ունեցող:

«Ծիծեռնայ վանքը» վկայուած է նաեւ Վարդան Վարդապետի Աշխարհացոյցին մէջ։ 1999 թուականի պեղումներուն ժամանակ յայտնաբերուած է Մարկոս Պարունտէրի (Պարոնտէրի) տապանաքարը, որ եկաւ լրացնելու 15-16-րդ դարերու հայոց վերնախաւի մասին մեր ունեցած կցկտուր տեղեկութիւնները եւ աւելի շեշտելու Ծիծեռնավանքին նշանակութիւնը։

Պարիսպի մուտքին վերի մասը քանդակուած եւ այժմ չպահպանուած արձանագրութեան համաձայն, 1613 թուականին Հայկազ իշխանի ջանքերով հիմնովին վերակառուցուած է համալիրը շրջափակող պարիսպը։ Յետագային վերջինիս կից կառուցուած է սեղանատունը։ Հաւանական է, որ այս շրջանին Ծիծեռնավանքը վերածուած է վանք-ամրոցի. երեւոյթ մը, որ լայն տարածում ունէր Հայաստանի մէջ՝ 17-18-րդ դարերուն եւ պայմանաւորուած էր երկրի խիստ անկայուն քաղաքական վիճակով։

Ծիծեռնավանքը բարգաւաճած է 17-18-րդ դարերուն, երբ կառուցուած են պարիսպը՝ կամարակապ մեծ դարպասով (1633թ.), հարաւային կողմը՝ սեղանատունը, դատավարութեան սրահը, նորոգուած եկեղեցին (1779թ.)։ Վանքը եղած է նշանաւոր ու մեծ ուխտատեղի, ուր Համբարձման եւ Սուրբ Խաչի տօներուն Սիւնիք եւ Արցախ նահանգներէն բազմահազար ուխտաւորներ այցելած են:

Ծիծեռնավանք տանող ճանապարհը կ՚անցնի շատ գեղեցիկ եւ խորհրդաւոր ձորի մը մէջէն: Քաշաթաղի լեռները, Աղաւնոյ գետակը առանձին հմայք կը հաղորդեն բնութեան մէջ ծուարած վանքին, որ իր անունը ստացած է ուշագրաւ դրուագէ մը:

ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆ

Հռչաս գիւղի մելիք Թուման շարունակ կը նեղացնէր գիւղի քահանան։ Վերջինս, Մելիքէն ազատելու համար, անէծքի թուղթ մը կը գրէ եւ անոր սենեակը կը նետէ ու կը փախչի։ Այդ թուղթին ուժով մելիքը կը կորսնցնէ իր կինը, որդիները եւ ամբողջ հարստութիւնը։ Հասկնալով, որ բոլոր դժբախտութիւններուն պատճառը քահանային անէծքն է, մելիքը կ՚երթայ վերջինէս թողութիւն խնդրելու։ Տարբեր քաղաքներէ անցնելով, Հռոմ կը հասնի եւ կ՚իմանայ, որ քահանան վախճանած է։ Յուսահատ Հռոմի վանքերէն մէկուն մէջ իբրեւ լուսարար կը ծառայէ եւ միշտ կ՚աղօթէ իր հոգիին փրկութեան համար։

Ատեն մը ետք մելիքը կը խածնէ Պետրոս առաքեալին ճկոյթը՝ ծիծեռնը եւ կը պահէ իր բերանին մէջ։ Այդ դէպքին պատճառով վանքին սրբապատկերները գետին կը թափին։ Քահանաները կը փորձեն մասունքը հանել բերնէն եւ զինք ալ սպաննել։ Սեղանէն ձայն մը կ՚ըսէ. «Մ՛ի մերձենաք Մելիքին»։ Մելիքը անվտանգ կու գայ հայրենի երկիրը։ Պաշտամունքի առարկայ սալորենիի մը տեղ ան վանք մը կը կառուցէ, ուր կ՚ամփոփէ Պետրոս առաքեալին ճկոյթը՝ ծիծեռնը։ Անոր համար ալ վանքը կը կոչուի Ծիծեռնավանք: Միջնադարեան ներբողներէն մէկուն մէջ Ծիծեռնավանքը կը կոչուի Մատնեվանք, որ անկասկած կ՚առընչուի սուրբի մատին՝ հոս թաղուած ըլլալուն առասպելին։

Ուշագրաւ է, որ Ս. Խաչի գերեվարման եւ Հերակլ կայսեր կողմէ 614 թուականին զայն Երուսաղէմ վերադարձնելու հայկական աւանդոյթներուն մէջ Քրիստոսի խաչելութեան խաչափայտը կը կոչուի նաեւ «Ծիծեռնայ խաչ»: Կայ նաեւ ուրիշ կարծիք մը, որուն համաձայն վանքը իր անունը ստացած է ժողովուրդին սիրած եւ պաշտամունքի առարկայ եղած թռչունին՝ ծիծեռնակին անունէն։

Ծիծեռնավանքին առընչուող այլ առասպել մը կը հաղորդէ, թէ եկեղեցւոյ շինարարութեան ժամանակ օձը կը թունաւորէ հարիւրաւոր մշակներուն համար մեծ կաթսայի մը մէջ եփած ճաշը։ Ագռաւ մը կը տեսնէ օձը եւ թեւածելով մարդիկը կը զգուշացնէ, սակայն վերջիններս չհասկնալով թռչունին վարքը, զայն կը սատկեցնեն։ Այնուհետեւ, եղելութեան իրազեկ դառնալով, ագռաւը պատիւով կը թաղեն եւ տեղը կը կոչեն Ագռաւի Գերեզման, իսկ եկեղեցւոյ պատին վրայ կը քանդակեն օձին պատկերը։ Հաւանաբար այս աւանդութեան համար հիմք ծառայած է կեդրոնական նաւի հիւսիսային մոյթերէն մէկուն իրար փաթաթուած երեք օձերուն եզակի հարթաքանդակը։

ԳԻՒՂԸ

Մինչեւ 19-րդ դարու կէսերը վանքին եւ համանուն հայաբնակ գիւղին գործունէութեան մասին կը վկայեն եկեղեցւոյ մերձակայ գերեզմանոցին մէջ յայտնաբերուած 1801 եւ 1848 թուակիր արձանագրութեամբ տապանաքարերը։ Ծիծեռնավանք գիւղը եւ եկեղեցին, ռուսերէն գրութեամբ, կը յիշատակուին Ռուսական կայսրութեան ժամանակ կազմուած փաստաթուղթերու եւ քարտէսներու մէջ։

19-րդ դարու վերջերը Ծիծեռնավանք գիւղին մէջ կը բնակէին 70 տուն հայ եւ 30 տուն վերաբնակեցուած այլազգի բնակիչներ, իսկ 20-րդ դարու սկիզբները՝ 25 տուն հայ եւ 100 տուն մահմետական քիւրտեր, որոնք գիւղը վերակոչած են Զէյվա։

Ծխական եկեղեցւոյ վերածուած Ծիծեռնավանքը ծանօթ էր Ս. Ստեփանոս Նախավկայ կամ Ս. Մինաս անունով։ 20-րդ դարու սկիզբը տեղի ունեցած հայ-թրքական ընդհարումներուն հետեւանքով եւ փոխադարձ անհանդուրժողականութեան պայմաններուն տակ, հայ բնակիչները ստիպուած էին հեռանալ հայրենի վայրերէն։

1905 թուականին Ծիծեռնավանք գիւղը կը հայաթափուի: Խորհրդային կարգերու օրօք, ատրպէյճանական կառավարութիւնը Զէյվա գիւղը վերակոչած է Կէօլսուլու։ 1993 թուականին հայերը ազատագրած են գիւղը եւ վերակոչած՝ Ծիծեռնավանք։ Պատմութիւնը դաժանօրէն կը կրկնուի: Այսօր գիւղը կրկին հայաթափուեցաւ…

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան