«ԵՍ ՃԻՇԴ ՀԱՅ ԵՄ…»

Պատ­րիար­քա­կան Ընդ­հա­նուր Փո­խա­նորդ Տ. Ա­րամ Արք. Ա­թէ­շեան վեր­ջերս ծա­ւա­լուն հար­ցազ­րոյց մը տուաւ Հա­յաս­տա­նի «Սի­վիլ­նեթ» հա­մա­ցան­ցա­յին հե­ռուս­տա­կա­յա­նին, որ մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լին գրա­սե­նեակ մըն ալ ու­նէր քա­ղա­քիս մէջ։ Այդ տե­սակ­ցու­թիւ­նը «Սի­վիլ­նեթ»ի կող­մէ սփռուե­ցաւ շա­բա­թա­վեր­ջին։ Տե­սագ­րու­թիւ­նը կա­տա­րուած է Հոկ­տեմ­բե­րի 25-ին, Գում­գա­բուի մէջ, Պատ­րիար­քա­րա­նի եր­դի­քին տակ գու­մա­ր-ւած Ե­կե­ղե­ցա­կա­նաց հա­մա­գու­մար ժո­ղո­վի ճիշդ նա­խօ­րեա­կին։

Տ. Ա­րամ Արք. Ա­թէ­շեան այս հար­ցազ­րոյ­ցին մէջ անդ­րա­դար­ձած է Պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թեան հար­ցին եւ այլ շարք մը խնդիր­նե­րու, ո­րոնք օ­րա­կար­գը կը զբա­ղեց­նեն իր ա­նու­նին հետ ա­ռըն­չա­կից ձե­ւով։ Նո­րին Սրբազ­նու­թիւ­նը պա­տաս­խա­նած է նաեւ հար­ցում­նե­րու, ո­րոնք կը ներ­կա­յաց­նեն քա­ղա­քա­կան բնոյթ։ Այս ծի­րին մէջ ան մաս­նա­ւո­րա­պէս խօ­սած է Գեր­մա­նիոյ Պուն­տես­թա­կի ո­րո­շու­մէն վերջ Հան­րա­պե­տու­թեան Նա­խա­գահ Րէ­ճէպ Թայ­յիպ Էր­տո­ղա­նին ու­ղար­կած նա­մա­կին մա­սին։ Ծա­նօթ է, որ այդ նա­մա­կը ե­ղած էր լրջօ­րէն աղմ­կա­յա­րոյց։

Նո­րին Սրբազ­նու­թիւ­նը հար­ցազ­րոյ­ցին մէջ վե­րա­հաս­տա­տած է նաեւ իր մօ­տե­ցում­նե­րը՝ ան­ցեա­լին կրօ­նա­փոխ դար­ձած հա­յոց շա­ռա­ւիղ­նե­րու այ­սօր մկրտուե­լուն վե­րա­բե­րեալ նիւ­թին շուրջ. հարց մը, որ գե­տի նման ա­տեն-ա­տեն կը վա­րա­րի հա­յու­թեան օ­րա­կար­գին վրայ։ Մինչ այդ, ան յի­շե­ցու­ցած է նաեւ՝ որ­պէս ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ իր գոր­ծու­նէու­թեան շրջա­նի հիմ­նա­կան ձեռք­բե­րում­նե­րը։

Ստո­րեւ ամ­բող­ջու­թեամբ կը ներ­կա­յաց­նենք այս հար­ցազ­րոյ­ցը, որ ու­շագ­րաւ կը հա­մա­րուի նախ եւ ա­ռաջ իր ժամ­կէ­տին բե­րու­մով։ Երբ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թեան հո­րի­զո­նը ու­րուագ­ծուած է հա­մայն­քին առ­ջեւ, նոյ­նա­ժա­մա­նակ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռին ա­ռա­ջին դէմ­քը ման­րա­մաս­նօ­րէն պար­զած է իր տե­սա­կէտ­նե­րը։ Քա­նի որ Տ. Ա­րամ Արք. Ա­թէ­շեան Ե­կե­ղե­ցա­կա­նաց հա­մա­գու­մար ժո­ղո­վէն ան­մի­ջա­պէս վերջ մեկ­նած է Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, այդ ժո­ղո­վի ար­դիւնք­նե­րուն լոյ­սին տակ ներ­կա­յիս հնա­րա­ւո­րու­թիւն չու­նինք շօ­շա­փե­լու իր տե­սա­կէտ­նե­րը։ Այս ի­րա­վի­ճա­կին մէջ շա­բա­թա­վեր­ջին «Սի­վիլ­նեթ»ի վրայ հրա­պա­րա­կուած հար­ցազ­րոյ­ցը կը հա­մա­րուի ու­շագ­րաւ՝ հոգ չէ, որ տե­սագ­րու­թիւ­նը ա­ւե­լի ա­ռաջ կա­տա­րուած ըլ­լայ։ Մեր տպա­ւո­րու­թիւ­նը այն է, որ Նո­րին Սրբազ­նու­թիւ­նը պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թեան վե­րա­բե­րեալ պե­տա­կան ար­տօ­նու­թեան հար­ցին շուրջ չու­նի միան­շա­նակ ակն­կա­լու­թիւն­ներ։

Հարկ է նշել, որ հար­ցազ­րոյ­ցը հա­մա­ցան­ցա­յին հե­ռուս­տա­կա­յա­նին վրայ ներ­կա­յա­ցուած է խօ­սակ­ցա­կան ո­ճով, բնա­կա­նա­բար։ Տե­սակ­ցու­թեան ըն­թաց­քին հար­ցում­նե­րը ներ­կա­յա­ցուած են ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով, պա­տաս­խան­նե­րը՝ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով։ Թէ՛ զրու­ցա­վա­րը եւ թէ զրու­ցա­կի­ցը, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, փոր­ձած են նաեւ բա­ռամ­թեր­քի նա­խընտ­րու­թեան ա­ռու­մով եր­թալ ի­րա­րու ըն­դա­ռաջ։ Հե­տե­ւա­բար, հար­ցազ­րոյ­ցը հրա­տա­րա­կու­թեան ա­տեն սղագ­րե­լու ժա­մա­նակ մեր կող­մէ կա­տա­րուած է ո­րոշ վե­րախմ­բագ­րում մը՝ ա­ռանց մի­ջամ­տե­լու ընդ­հա­նուր մտքին եւ բա­նա­ձե­ւում­նե­րու ո­գիին։ Սղագ­րու­թի­ւը կա­տա­րուած է թեր­թիս Ե­րե­ւա­նի աշ­խա­տա­կից Ա­նուշ Թրուան­ցի կող­մէ։

*

-Սրբա­զան Հայր, շնոր­հա­կա­լու­թիւն տե­սակ­ցու­թեան հնա­րա­ւո­րու­թեան հա­մար: Ձեր՝ մա­սին Հա­յաս­տա­նի ըն­կա­լու­մը ըստ էու­թեան խարս­խուած է ցե­ղաս­պա­նու­թեան բա­նա­ձե­ւե­րու շուրջ Ձեր յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րուն. օ­րի­նակ՝ Պուն­տէս­թա­կի ո­րո­շու­մէն յե­տոյ Նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նին ձեր կող­մէ ու­ղար­կուած նա­մա­կին հի­ման վրայ:

Խնդրենք, պատ­մե­ցէք որ­պէս պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ ձեր գոր­ծու­նէու­թեան մա­սին:

-Պի­տի չխօ­սիմ այն շրջա­նին մա­սին, երբ 2000 թուա­կա­նին լու­սա­րա­րա­պետ ե­ղայ Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռին եւ մին­չեւ 2010 թուա­կա­նը շա­րու­նա­կե­ցի։ 2010-ին պաշ­տօ­նա­պէս ընտ­րուե­ցայ պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ։

Թէ ին­չե՞ր կա­տա­րած եմ… Մե­ծա­գոյ­նը թան­գա­րա­նի գո­յու­թիւնն է։ Պատ­մու­թեան մէջ Պատ­րիար­քա­րա­նը թան­գա­րան մը չէ ու­նե­ցած, իսկ իմ վեց տա­րուան աշ­խա­տան­քովս մեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րէն եւ գա­ւա­ռէն ե­կած կոտ­րած կտոր­նե­րը նո­րո­գուե­լով թան­գա­րա­նի մէջ ցու­ցադ­րու­թեան դրուած են: Եւ Պոլ­սոյ բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը ե­րեք տա­րի պտը­տե­լով, ա­մէ­նը մաք­րած եմ, բո­լոր ար­ժէ­քա­ւոր գոյ­քե­րը նկա­րա­հա­նած եմ եւ ար­ձա­նագ­րած եմ եւ աս­կէ վերջ մէ­կը չի կրնար ը­սել, թէ այ­սինչ Ա­ւե­տա­րա­նը կամ ը­սենք սկի­հը կամ ա­ղաւ­նին կամ ինչ որ է, չկար, գո­յու­թիւն չու­նէր: Հի­մա փաս­տե­րով կայ: Բո­լոր սրբան­կար­նե­րը պա­տե­րէն վար ի­ջե­ցու­ցած եմ եւ չա­փած եմ, ո­րո՛նց գոր­ծերն են, բո­լորն ալ ար­ձա­նագ-րըւած են: Սա իմ պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ ընտ­րուե­լէս ա­ռաջ ե­ղած է: Ա­պա, ես 2010 թուա­կա­նին Ե­կե­ղե­ցա­կան հա­մա­գու­մա­րին կող­մէ միա­ձայ­նու­թեամբ, 24 հո­գի­նե­րու 24 քուէով պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ ընտ­րուած եմ: Ես կը հե­տե­ւիմ լու­րե­րուն, ոչ ա­մէ­նուն, բայց եր­բեմն Հա­յաս­տա­նի հե­ռա­տե­սի­լէն, թէ միայն Կրօ­նա­կան ժո­ղո­վը ըն­դա­մէ­նը 7-8 հո­գիով ընտ­րած է զիս։ Ոչ: Կրօ­նա­կան ժո­ղո­վով չէ, Ե­կե­ղե­ցա­կան հա­մա­գու­մա­րով: 24 ձայ­նե­րը ամ­բող­ջու­թեամբ ա­ռած եմ եւ պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ ընտ­րուած եմ: Եւ այդ օ­րուը­նէ մին­չեւ այ­սօր ին­չե՞ր տե­ղի ու­նե­ցած են:

Տե­ղի ու­նե­ցած է այն բա­նը, ինչ որ 100 տա­րի է չէ ե­ղած: Հե­ռուէն խօ­սի­լը շատ դիւ­րին է: 2007 թուա­կա­նին, երբ Աղ­թա­մա­րի ե­կե­ղե­ցին նո­րո­գուե­ցաւ, Մես­րոպ Պատ­րիար­քը (Աս­տուած բժշկու­թիւն պար­գե­ւէ) կա­ռա­վա­րու­թե­նէն խնդրեց, թէ քա­նի որ ե­կե­ղե­ցի է, վրան խաչ դրուի, բայց մեր­ժուե­ցաւ: Տա­րին ան­գամ մը ա­րա­րո­ղու­թիւն տե­ղի թող ու­նե­նայ, ը­սուե­ցաւ, խնդրեց պատ­րիարք հայ­րը, մեր­ժուե­ցաւ, իսկ 2010 թուա­կա­նին իմ դի­մու­միս վրայ ան­մի­ջա­պէս ը­սին՝ շատ լաւ, յար­գե­լի Ա­թէ­շեան տա­րին ան­գամ մը կրնաք ա­րա­րո­ղու­թիւն կա­տա­րել։ Նա­մա­կը, իմ ան­ձիս ուղ­ղուած, իմ քովս է, ու­զո­ղին կրնամ ցոյց տալ: Յե­տոյ խնդրե­ցի, որ խաչ դրուի: Ըն­դու­նե­ցին, բայց մեր ա­րա­րո­ղու­թիւն կա­տա­րած Կի­րա­կին ի­րենց ընտ­րու­թեան օրն էր եւ խնդրե­ցին, որ ընտ­րու­թեան օ­րը դրուած չըլ­լայ, մէկ շա­բաթ վերջ: Ար­տա­սահ­մա­նի մէջ աղ­մուկ բարձ­րա­ցու­ցին՝ ոչ խաչ պի­տի չդրուի՝ քեզ կը խա­բեն, ը­սին, եւ ես ոչ ը­սի, խոս­տա­ցած են, պի­տի դրուի եւ դրին, տասն օր վեր­ջը դրին:

Յե­տոյ, ե­րե­սուն տա­րիէ ի վեր, Տիգ­րա­նա­կեր­տի Սուրբ Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցին փլա­տակ էր: Ոչ մէ­կը բան մը կրցաւ ը­նել: Պատ­րիարքն ալ յանձ­նա­խումբ կազ­մած էր եւ չե­ղաւ բան մը: Իմ շրջա­նիս, իմ գլխա­ւո­րած յանձ­նա­խում­բով ես յա­ջո­ղած եմ Տիգ­րա­նա­կեր­տի Սուրբ Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցին վե­րա­նո­րո­գել, վե­րա­կանգ­նել: Եւ այ­սօր Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ա­մե­նա­մեծ ե­կե­ղե­ցին է Սուրբ Կի­րա­կո­սը, որ գո­յու­թիւն ու­նի: Բայց դժբախ­տա­բար, վեր­ջին ե­րեք տա­րի­նե­րուն այդ ա­հա­բեկ­չու­թեան պատ­ճառ­նե­րով ո՛չ Վա­նի մէջ, Աղ­թա­մա­րի մէջ, ո՛չ Տիգ­րա­նա­կեր­տի մէջ չկրցանք տա­րե­կան մեր ուխ­տագ­նա­ցու­թիւն­նե­րը կա­տա­րել:

Եր­րորդ, հա­յաս­տան­ցի պզտիկ­նե­րը մին­չեւ քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ փո­ղոց­նե­րը կը պտը­տէին, փո­ղոց­նե­րու մէջ կը մեծ­նա­յին եւ ես յար­գե­լի Էր­տո­ղա­նէն խնդրե­ցի, որ ար­տօ­նու­թիւն տան հա­յաս­տան­ցի մեր ե­րա­խա­նե­րուն՝ մեր հայ­կա­կան հա­մայն­քա­յին դպրոց­նե­րուն մէջ ու­սում­նա­ռու­թեան հա­մար: Եր­կու տա­րի պայ­քա­րած եմ, ի վեր­ջոյ, ին­ծի Ան­գա­րա կան­չած են եւ ը­սած են՝ շատ լաւ, յար­գե­լի Ա­թէ­շեան, մենք ար­տօ­նու­թիւն կու տանք, որ հա­յաս­տան­ցի ե­րա­խա­նե­րը ձեր հա­մայն­քա­յին դպրոց­նե­րուն մէջ ու­սում ստա­նան, բայց որ­պէս հիւր ա­շա­կերտ: Մեր յա­ջո­ղու­թիւնն էր:

Սկիւ­տա­րի մէջ ու­նինք Սուրբ Խաչ դպրե­վան­քը եւ ե­րե­սու­ներ­կու տա­րիէ ի վեր ա­նոր հաս­տա­տու­թիւն (վա­քըֆ) ըլ­լա­լու ի­րա­ւուն­քը առ­նուած էր, եւ կա­լուած­-ներն ալ միա­սին առ­նուած էին: Թա­ղա­յին խոր­հուր­դի ընտ­րու­թիւն չէր ըլ­լար, ե­րե­սու­ներ­կու տա­րի տնօ­րէ­նը միայն ղե­կա­վա­րեց այս դպրո­ցը: Այդ ա­ւե­լի քան ե­րե­սուն տա­րի­նե­րուն ի­րա­ւա­բան­ներ գա­ցին-ե­կան Ան­գա­րա, ու­րիշ­ներ գա­ցին-ե­կան, եւ ոչ մէ­կը կրցաւ յա­ջո­ղիլ: Ի վեր­ջոյ, ես գա­ցի Ան­գա­րա, յար­գե­լի նա­խա­րա­րին հետ տե­սակ­ցե­ցայ, կարգ մը խնդիր­նե­րու մէջ հա­մա­ձայ­նե­ցանք, եւ եր­կու օր վերջ ար­տօ­նա­գի­րը ե­կաւ, թէ դուք այ­լեւս վա­քըֆ էք, հաս­տա­տու­թիւն էք, եւ ձեր կա­լուած­նե­րը ետ պի­տի տրուին եւ ետ տրուե­ցաւ:

Այս փո­ղո­ցէն ուր­կէ ե­կաք՝ պո­ղո­տա­յէն սկսեալ, փո­ղո­ցի եզ­րե­րը փլցուած են: Այս փո­ղոց­նե­րէն քա­լող­նե­րը գի­տեն, որ ա­ռաջ նեղ փո­ղոց էր, օ­թոն դժուա­րով կ՚եր­թար-կու գար: Եւ մեր բո­լոր պատ­րիարք­նե­րուն ե­րազն էր՝ այդ խա­նութ­նե­րուն փլցուի­լը եւ ճամ­բուն լայն­ցուի­լը: Լայն պէտք է ըլ­լար, որ­պէս­զի Պատ­րիար­քա­րան ե­կող-գա­ցող պաշ­տօ­նա­կան օ­թո­նե­րը ա­զատ եր­թե­ւե­կեն: Ոչ մէ­կը կրցաւ յա­ջողց­նել: Հի­մա ես ը­րած եմ: Պոլ­սոյ քա­ղա­քա­պե­տին հետ խօ­սած եմ, եւ քա­նի որ մեր յա­րա­բե­րու­թիւ­նը շատ լաւ էր, չմեր­ժե­ցին:

Այս ուղ­ղու­թեամբ թե­րեւս 10-15 մի­լիոն տո­լար ծախ­սե­ցին, խա­նութ­պան­նե­րը դուրս հա­նե­ցին, ծա­խու ա­ռին եւ փլցնել տուինք: Հի­մա պո­ղո­տա­յէն մին­չեւ Պատ­րիար­քա­րան մեր ի­րա­ւա­սու­թեան սահ­մա­նին մէջ պի­տի ըլ­լայ, մեր ու­զած օ­թո­նե­րը պի­տի անց­նին:

Այս կարճ ժա­մա­նա­կին մէջ, հինգ-վեց տա­րուան ըն­թաց­քին՝ ա­սոնք ե­ղան մեր շրջա­նին ի­րա­կա­նա­ցուած ե­րազ­նե­րը։

-Շնոր­հա­կա­լու­թիւն պա­տաս­խա­նին հա­մար, Սրբա­զան Հայր: Անդ­րա­դառ­նանք հե­տե­ւեալ հար­ցին. ին­չո՞ւ պատ­րիար­քի ընտ­րու­թիւն­նե­րը չեն կա­տա­րուիր եւ առ­հա­սա­րակ, ին­չո՞ւ տե­ղի չեն ու­նե­նար նաեւ թա­ղա­յին խոր­հուրդ­նե­րու ընտ­րու­թիւն­նե­րը: Ո­րո՞նք են պատ­ճառ­նե­րը:

-Պատ­ճառ մը մենք չենք կրնար ցոյց տալ, ո­րով­հե­տեւ միայն պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւ­նը չէ, որ կե­ցած է, ար­տօ­նու­թիւն չենք ստա­նար: Թա­ղա­յին խոր­հուրդ­նե­րու ընտ­րու­թիւնն ալ՝ քա­նի տա­րի ան­ցած է եւ տա­կա­ւին ար­տօ­նու­թիւն չեն տուած: Քա­ռա­սու­ներ­կու հաս­տա­տու­թիւն ու­նինք՝ ե­կե­ղե­ցի­ներ, դպրոց­ներ եւ ոչ մէ­կը ընտ­րու­թիւն կրնայ ը­նել, ո­րով­հե­տեւ ար­տօ­նու­թիւն չկայ: Պե­տու­թեան հար­ցուած ա­տեն կ՚ը­սեն, որ պատ­ճա­ռը դուք էք: Ո­րով­հե­տեւ շատ մը թա­ղա­յին խոր­հուրդ­ներ ինք­նագ­լուխ դի­մած են՝ ի­րենց ու­զած ձե­ւով ընտ­րու­թիւն մը ակն­կա­լե­լով: Հե­տե­ւա­բար, պե­տու­թիւ­նը կ՚ը­սէ՝ դուք ձեր մի­ջեւ հաշտ չէք, դուք ձեր մէջ չէք հաշ­տուած, չէք հա­մա­ձայ­նած, ու­րեմն մենք յա­տուկ բան մը պի­տի պատ­րաս­տենք, tüzük ը­սուա­ծը, եւ ըստ այդմ, տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ, բայց մի ա­ճա­պա­րէք, մենք գի­տենք, թէ երբ պի­տի ըլ­լայ այդ մէ­կը:

Մենք 2010 թուա­կա­նին, ես եւ Շա­հան Ար­քե­պիս­կո­պոս Սվա­ճեա­նը, հան­գու­ցեա­լը, միա­սին դի­մե­ցինք պե­տու­թեան՝ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թեան հա­մար: Եւ պա­տաս­խան չտրուե­ցաւ: Երկ­րորդ ան­գամ ան­ցեալ տա­րի ես դի­մե­ցի, մէկ տա­րի ան­ցաւ, դար­ձեալ պա­տաս­խան չե­կաւ: Հի­մա, մէկ-եր­կու շա­բա­թէն, մենք Կրօ­նա­կան ժո­ղո­վի մէջ խօ­սե­ցանք եւ ո­րո­շում ա­ռինք՝ Ե­կե­ղե­ցա­կան հա­մա­գու­մա­րը պի­տի հա­ւա­քենք վա­ղը եւ Ա­թո­ռը թա­փուր պի­տի յայ­տա­րա­րենք, թէ պատ­րիարք չկայ, եւ եր­րորդ ան­գամ ըլ­լա­լով պի­տի դի­մենք պե­տու­թեան՝ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թեան հա­մար: Նա­յինք, թէ ի՛նչ պա­տաս­խան պի­տի գայ:

-Սրբա­զան, նա­խորդ եր­կու ան­գամ երբ դի­մած էիք Թուր­քիոյ հա­մա­պա­տաս­խան մար­մին­նե­րուն, դար­ձեա՞լ Ա­թո­ռը թա­փուր յայ­տա­րա­րած էիք:

-Ա­թո­ռը, ար­դէն ե­թէ պատ­րիար­քը չգոր­ծէ, ար­դէն թա­փուր է: Բայց, մեր Սահ­մա­նադ­րու­թեան մէջ յօ­դուած մը չկայ, թէ պատ­րիար­քը ե­թէ հի­ւան­դա­նայ, կա­րե­լի է ան­մի­ջա­պէս պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւն կա­տա­րել: Այդ­պի­սի դէպք մը չէ պա­տա­հած ա­ւե­լի քան 550 տա­րիէ ի վեր: Կա՛մ պատ­րիար­քը ին­քը մե­ռած կ՚ըլ­լայ, ընտ­րու­թիւն կ՚ըլ­լայ եւ կամ հրա­ժա­րած կ՚ըլ­լայ, ընտ­րու­թեան կ՚եր­թան:

Հի­ւան­դու­թեան պա­րա­գան ա­ռա­ջին ան­գամն է, որ կը պա­տա­հի: Հե­տե­ւա­բար, պե­տու­թիւ­նը ը­սաւ, որ ձեր Սահ­մա­նադ­րու­թեան մէջ այդ­պի­սի յօ­դուած մը չկայ, թէ հի­ւանդ պատ­րիարք մը կրնայ պաշ­տօ­նազր­կուիլ: Եւ պե­տու­թիւ­նը ը­սաւ, որ մենք վա­ւե­րա­ցու­ցած ենք Մես­րոպ Պատ­րիար­քը, մե­զի հա­մար պատ­րիարք է: Ա­թո­ռա­կից ալ չենք կրնար ընտ­րել, ո­րով­հե­տեւ այդ­պի­սի յօ­դուած մըն ալ չկայ: Հե­տե­ւա­բար, ը­սին, որ պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նորդ պի­տի ընտ­րէք եւ մին­չեւ պատ­րիար­քին մա­հը պի­տի շա­րու­նա­կուի այս ձե­ւով: Բայց, հա­կա­ռակ ա­տոր, մենք քա­նի ան­գամ դի­մե­ցինք եւ դար­ձեալ պի­տի դի­մենք հի­մա, մէկ-եր­կու շա­բա­թէն: Այ­լեւս վեր­ջին ան­գամ պի­տի դի­մեմ: Տասն ան­գամ պի­տի չդի­մեմ: Ե­կե­ղե­ցա­կան հա­մա­գու­մա­րը վա­ղը տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ, ո­րո­շում պի­տի առ­նենք, թէ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռը թա­փուր է եւ պատ­րիար­քա­կան ընդ­հա­նուր փո­խա­նոր­դին գլխա­ւո­րու­թեամբ դար­ձեալ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռը իր գոր­ծու­նէու­թեան պի­տի շա­րու­նա­կէ, մին­չեւ ընտ­րու­թեան ար­տօ­նու­թեան հաս­նի­լը։

Գա­լով իմ մա­սին հե­ռա­տե­սի­լին վրայ ե­ղած զրպար­տու­թիւն­նե­րուն: Հար­ցու­մը չէ, բայց այս մա­սին ես պա­տաս­խա­նեմ, որ ինք­զինքս քիչ մը հան­դար­տեց­նեմ: Իբ­րեւ թէ ես Ե­րու­սա­ղէմ, յի­սուն տա­րի ա­ռաջ, երբ որ ա­շա­կերտ էի, գո­ղու­թիւն ը­րած եմ, հնա­տիպ Աս­տուա­ծա­շունչ գող­ցած եմ: Բայց ինչ­պէ՞ս ե­ղած է՝ Աս­տուա­ծա­շուն­չը ինձ­մէ չէ առ­նուած, ինչ­պէ՞ս ե­ղած է՝ դպրո­ցէն չեմ վռնտուած, ինն տա­րի ու­սա­նած եմ, վկա­յա­կանս ա­ռած եմ եւ վե­րա­տե­սու­չը՝ Շա­հէ Ար­քե­պիս­կո­պոս Ա­ճէ­մեանն էր եւ երբ ե­պիս­կո­պոս օ­ծուե­ցայ Սուրբ Էջ­միած­նի մէջ, Վե­հա­փառ Տի­րոջ քով նստած էր եւ գնա­հա­տան­քով կ՚ար­տա­յա­յտուէր իմ մա­սին: Գո­ղու­թիւն ը­նո­ղը դպրո­ցէն կը վռնտուի. չէ՞: Գո­ղու­թիւն ը­նո­ղը ա­կան­ջէն կը բռնեն, դուրս կը նե­տեն եւ չի կրնար իր ու­սու­մը հոն շա­րու­նա­կել: Իսկ ես ինն տա­րի ու­սա­նած եմ եւ վկա­յա­կանս ա­ռած եմ եւ Պոլ­սոյ մէջ ձեռ­նադ­րուած եմ:

Երկ­րորդ: Ը­սին, որ Մա­նուէլ Վար­դա­պե­տը (Եր­կա­թեան) ես մատ­նած եմ եւ ան վեց տա­րի ութ ա­միս բան­տար­կու­թեան են­թար­կուած է։ Ա՜յ բա­րե­կամ, Մա­նուէլ Վար­դա­պե­տը միակ պաշտ­պա­նո­ղը ես ե­ղած եմ դա­տա­րա­նին մէջ: Եւ երբ դա­տա­ւո­րը ին­ծի հար­ցուց, թէ այս ան­հա­տը եր­կու շուն ու­նի ե­ղեր, ա­նուն­նե­րը իբր թէ Մուս­թա­ֆա Քե­մալ դրած է ե­ղեր. ճի՞շդ է, հար­ցուց։ Ես տե­ղեակ չեմ՝ ը­սի, բայց ը­սի՝ դուք հիւ­պա­տոս ու­նիք Իս­րա­յէ­լի մէջ, ի՞նչ է ա­նոր պաշ­տօ­նը։ Պէտք է գայ, ձե­զի տե­ղեակ պա­հել, թէ Ե­րու­սա­ղէ­մի մէջ, դպրո­ցի մէջ ին­չեր կը պա­տա­հին: Ա­յո, ը­սին, լաւ, ը­սի՝ ձեր հիւ­պա­տո­սը ա­մէն շա­բաթ մեր պատ­րիար­քին հետ ուիս­քի կը խմէր, ե­թէ այդ­պի­սի բան մը կար, ին­չու ձե­զի չը­սաւ: Դա­տա­խա­զը բար­կա­ցաւ, հի­մա քե­զ ներս կը նե­տեմ ը­սաւ, դուրս ե­լիր, ը­սաւ ին­ծի, եւ ես եր­կու շա­բաթ վերջ պար­տա­ւո­րուե­ցայ խոյս տալ Հո­լան­տա, մէկ տա­րի Հո­լան­տա մնա­ցի, որ­պէս­զի Մա­նուէ­լին հետ զիս ալ ներս չնե­տեն: Մէկ տա­րի վերջ դար­ձած եմ Պո­լիս, զի­նուո­րու­թիւնս ը­րած եմ եւ եր­կար տա­րի­ներ ան­ցա­գիր չեմ կրցած առ­նել, չեն տուած ին­ծի: Ե­թէ ես մատ­նած ըլ­լա­յի, ե­թէ պե­տու­թեան կող­մը ըլ­լա­յի, ին­չո՞ւ այս­քան նե­ղու­թիւն ին­ծի պի­տի պատ­ճա­ռէին: Երբ ես Հո­լան­տա գա­ցի, Շնորհք Պատ­րիար­քին ոս­տի­կա­նու­թիւ­նը նա­մակ գրած է, որ Ար­թին Ա­թէ­շը, որ իմ ա­ւա­զա­նի ա­նունս է՝ աշ­խար­հա­կան ա­նունս, փախ­ցու­ցիք, ետ բե­րէք: Եւ Շնորհք Պատ­րիար­քը ին­ծի լուր ղրկեց, որ­պէզ­սի Պո­լիս չվե­րա­դառ­նամ, կրնամ ձեր­բա­կա­լուիլ: Այս ալ երկ­րորդ զրպար­տու­թիւնն է:

-Սրբա­զան Հայր, Ձե­զի հետ հան­դիպ­ման գա­լէ ա­ռաջ կար­դա­ցի լուր մը (թէ­կուզ ան չըլ­լայ վստա­հե­լի աղ­բիւր մը), թէ Սուրբ Էջ­միած­նի մէջ Գե­րա­գոյն հո­գե­ւոր խոր­հուր­դի ժո­ղո­վին հա­ւա­նա­կան է՝ քննար­կուի Ձեր կա­խա­կայ­ման հար­ցը: Նման լու­րեր ան­ցեա­լի մէջ ալ կը շրջա­նա­ռէին:

-Ե­պիս­կո­պո­սա­կան ժո­ղո­վը կրնայ իմ ե­պիս­կո­պո­սու­թիւնս առ­նել, բայց Ա­թո­ռին մա­սին ո­րո­շում չի կրնար տալ. նուի­րա­պե­տա­կան ա­թոռ է: Իսկ երկ­րորդ՝ ոչ մէկ պատ­ճառ մը ու­նին զիս կա­խա­կա­յե­լու: Ա­նոնք, ո­րոնք հե­ռուէն կը պո­ռան, թող գան հոս նստին եւ մեր վի­ճա­կը գիտ­նան: Պե­տու­թեան դէմ պո­ռա­ցող-կան­չող­նե­րը, ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ը­րած էք ը­սող­նե­րը, ա­ժան հե­րո­սու­թիւն կ՚ը­նեն։ Ի՞նչ շա­հե­ցու­ցած են մեր հա­մայն­քին. այդ մէ­կը թող ը­սեն, ի՞նչ: Ընդ­հա­կա­ռակն, ա­նոնց պո­ռալ-կան­չե­լով մենք կը կորսնց­նենք մեր ի­րա­ւունք­նե­րը: Գեր­մա­նա­կան խորհր­դա­րա­նը երբ որ ըն­դու­նեց, յա­ջորդ օ­րը դպրո­ցի պա­տե­րուն վրայ ա­նար­գա­լից գրու­թիւն­ներ ե­ղան ազ­գայ­նա­մոլ­նե­րու կող­մէ: Եւ ես նա­մակ գրե­ցի, ա­յո՛, Էր­տո­ղա­նին, ինչ­պէս ինձ­մէ ա­ռաջ մեր պատ­րիարք­նե­րը ը­րին, Մես­րոպ Մու­թա­ֆեան Պատ­րիարքն ալ, Շնորհք Պատ­րիարքն ալ: Շնորհք Պատ­րիար­քին ձեռ­քը նա­մակ տուած էին եւ ը­սած էին՝ ար­տա­սահ­ման գա­ցած ա­տենդ այս նիւ­թե­րուն մա­սին պի­տի խօ­սիս, մեր ու­զած ձե­ւով պի­տի խօ­սիս եւ այդ­պէս ե­ղաւ: Մես­րոպ Պատ­րիար­քի շրջա­նին, երբ որ Ֆրան­սան ըն­դու­նեց, Ֆրան­սա­յի խորհր­դա­րա­նին գրեց, նա­խա­գա­հին գրեց, վար­չա­պե­տին գրեց: Ա­մե­րի­կա­յի մէջ երբ խնդրոյ ա­ռար­կայ պի­տի դառ­նար՝ Պու­շին գրեց, որ ձգե­ցէ՛ք դուք այս հար­ցը, եր­կու եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ ե­ղած հարց մըն է, ի­րենք թող զի­րար հասկ­նան, ի­րա­րու մէջ լու­ծեն: Ես իմ նա­մա­կիս մէջ չեմ ը­սած, որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ե­ղած է կամ չէ ե­ղած, ես մատ­նան­շած եմ, թէ եր­րորդ եր­կիր­նե­րը մե­զ կը գոր­ծա­ծեն որ­պէս խա­ղա­քարտ, ի­րենց շա­հին ե­կած ա­տե­նը հայ­կա­կան հար­ցը մէջ­տեղ կը դնեն, երբ Թուր­քիոյ հետ լաւ են, մե­զ կը մոռ­նան: Ես նոյն շեշ­տը դրած եմ, որ հաշ­տու­թիւն հաս­կա­ցու­թիւ­նը եր­կու եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ պէտք է ըլ­լայ, եր­րորդ եր­կիր­նե­րը պար­զա­պէս մե­զ կը գոր­ծա­ծեն: Իմ կա­կուղ աշ­խա­տան­քով է, որ քիչ ա­ռաջ ը­սի, թէ ինչ յա­ջո­ղու­թիւն­ներ ձեռք ձգած ենք, իսկ պո­ռա­ցող-կան­չող­նե­րը ո­չինչ շա­հե­ցու­ցած են մե­զի: Սա հա­յաս­տան­ցի մեր եղ­բայր­նե­րուն ու­շադ­րու­թեան կը յանձ­նեմ։ Թող գիտ­նան, որ մենք Թուր­քիոյ մէջ կ՚ապ­րինք, քա­ռա­սու­ներ­կու հաս­տա­տու­թիւն ու­նինք՝ դպրոց­ներ, սա­նուց միու­թիւն­ներ ու­նինք, աղ­քա­տախ­նամ մար­մին­ներ ու­նինք, հի­ւան­դա­նոց ու­նինք, թեր­թեր ու­նինք եւ մենք ա­սոնք ոտ­քի պի­տի պա­հենք։ Դուք չէք որ պի­տի գաք պի­տի պա­հէք, դուք հոն­տե­ղէն պո­ռա­լով-կան­չե­լով մեր հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը ոտ­քի չէք կրնար պա­հել, մենք ենք, որ ոտ­քի կը պա­հենք, մենք ենք, որ այդ քա­ջա­գոր­ծու­թիւ­նը կ­­՚ը­նենք։ Քա­ջա­գոր­ծու­թիւ­նը պե­տու­թեան դէմ պո­ռալ-կան­չե­լը չէ, քա­ջա­գոր­ծու­թիւ­նը՝ այս մեր ի­րա­ւունք­նե­րը ձեռ­քի մէջ պա­հելն է, ոտ­քի պա­հելն է եւ ա­նոնք, ո­րոնք իմ դէմս են, ին­ծի դէմ կը պո­ռան կը կան­չեն, ես կ­­՚ը­սեմ՝ ա­նոնք դա­ւա­ճան են, այլ ոչ թէ ես դա­ւա­ճան եմ: Ե­թէ ես ի­րա­ւունք­ներ շա­հած եմ, այս­քան կա­լուած­նե­րը ե­կած են, իմ շրջա­նիս ե­ղած է, ե­թէ Աղ­թա­մա­րը բա­ցած եմ, ե­թէ Տիգ­րա­նա­կեր­տի ե­կե­ղե­ցին նո­րո­գել տուած եմ, ե­թէ հա­յաս­տան­ցի պզտիկ­ներ դպրոց առ­նել տուած եմ, ե­թէ աս ճամ­բան փլցնել տուած եմ, ե­թէ տա­կա­ւին կրնամ տաս­նեակ բա­ներ շա­րել, թէ ին­չեր ը­րած եմ, ա­մէ­նը ե­րկա­րել չեմ ու­զեր՝ ու­րեմն ես ճի՛շդ հայ եմ եւ հայ հո­գե­ւո­րա­կան եմ, ին­ծի տրուած պաշ­տօ­նը լիու­լի կա­տա­րել կ՚աշ­խա­տիմ: Բայց դժբախ­տա­բար, Մես­րոպ Պատ­րիար­քին ալ պո­ռա­ցին-կան­չե­ցին, երբ Մես­րոպ Պատ­րիար­քը Ա­մե­րի­կա գնաց հա­մա­ժո­ղո­վի մը, մեր հա­յե­րը նո­րէն չձգե­ցին, ը­սին որ թրքա­մէտ ես, ա­նոնց կող­մէն ես, չձգե­ցին որ այդ հա­մա­ժո­ղո­վին մաս­նակ­ցի, եւ պատ­րիար­քը այն ա­տեն ետ դար­ձաւ: Հի­մա այդ խա­չը ես կը կրեմ, իմ վրաս կը յար­ձա­կին, հոգ չէ. բայց ինչ որ կ՚ը­նեմ, իմ հա­մայն­քիս հա­մար կ՚ը­նեմ եւ հա­մայն­քիս յա­ռա­ջա­տար մար­դի­կը բո­լորն ալ գնա­հա­տած են զիս:

-Սրբա­զան, Էր­տո­ղա­նին ուղ­ղեալ Ձեր նա­մա­կը ո­րոշ դժգո­հու­թիւն յա­րու­ցեց նաեւ Պոլ­սոյ հա­մայն­քին մէջ: Յստակ այդ մա­սին «Ա­կօս» թեր­թին մէջ քա­նի մը յօ­դուած կար­դա­ցած եմ: Ի՞նչ կը կար­ծէք, հա­մայն­քին մէջ չկա՞յ ո­րոշ դժգո­հու­թիւն:

-«Ա­կօս»էն դուրս, միւս եր­կու թեր­թերն ալ կան, դուք բան մը տե­սա՞ք, եր­կու բառ տե­սա՞ք ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի եւ «Մար­մա­րա»ի մէջ: Ու­րեմն քիչ մը նստէք, խոր­հե­ցէք: Ու­րիշ բան ը­սել չեմ ու­զեր: Ը­սի՝ հա­մայն­քիս յա­ռա­ջա­տար մար­դիկ բո­լորն ալ գնա­հա­տած են զիս: Այս­քան տա­րի է, որ հոս եմ։ Քա­ռա­սուն­մէկ տա­րի է, որ ես հո­գե­ւո­րա­կան եմ։ Ին­չո՞ւ վեր­ջին եր­կու-ե­րեք ա­միս­նե­րուն ին­ծի դէմ այս­պէս զրպար­տու­թիւն­ներ սկսան։ Ո­րով­հե­տեւ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռը կայ, ո­րով­հե­տեւ թեկ­նա­ծու եմ եւ ին­ծի յու­սա­հա­տեց­նել կ՚ու­զեն, որ­պէս­զի ես հրա­ժա­րիմ: Ո՛չ բա­րե­կամ, ես հոս եմ:

-Ա­նոնք, ո­րոնք Պոլ­սոյ մէջ ձեզ­մէ դժգոհ են՝ կը պնդեն, որ դուք որ­պէս Տիգ­րա­նա­կեր­տի զա­ւակ՝ այդ նա­մա­կը պէտք չէ գրէիք կամ ալ նա­մա­կին մէջ պի­տի ըլ­լա­յին ա­ւե­լի մեղմ ձե­ւա­կեր­պում­ներ:

-Կրնայ ըլ­լալ, ա­յո՛, կրնար ա­ւե­լի մեղմ ըլ­լալ, բայց ես կը հա­ւա­տամ, որ մեր 1915-ի հար­ցին մէջ Գեր­մա­նիան մեծ դեր կա­տա­րեց, ի վնաս մե­զի: Պատ­մու­թիւ­նը կ՚ը­սէ այս բա­նը. չէ՞ եւ ի­րենք ալ նե­րո­ղու­թիւն խնդրե­ցին եր­կու բա­ռով: Իմ քիչ մը խիստ գրե­լուս պատ­ճա­ռը այդ է: Հա­րիւր տա­րիէն ա­ւե­լի ան­ցաւ, այ­սօր՝ ե­լեր էք կը վա­ւե­րաց­նէք: Այ­սօր նե­րո­ղու­թիւն կը խնդրէք: Հա­րիւր տա­րին տօ­նե­ցինք չէ՞, ին­չո՞ւ այդ տա­րին չը­րի՞ք, ին­չո՞ւ մէջ­տեղ չե­լաք, ա­ւե­լի վերջ՝ 102-103 ե­ղաւ եւ նոր մէջ­տեղ ե­լած է՞ք: Նե­րո­ղու­թիւն, մենք սխալ գոր­ծե­ցինք եւ խորհր­դա­րա­նին մէջ կ՚ըն­դու­նինք: Ու­րիշ եր­կիր­ներ ալ այդ­քա­նը ըն­դու­նե­ցին: Ոչ մէ­կուն մա­սին մեր պատ­րիարք­նե­րը գրե­ցին, մենք ալ չգրե­ցինք: Մենք կը գրենք ա­նոնց դէմ, ո­րոնք ի­րենց մա­տը ու­նե­ցած են այս հար­ցին մէջ: Ու­րեմն ե­թէ քիչ մը մեղմ չէ ե­ղած, ե­թէ քիչ մը խիստ ե­ղած է՝ պար­զա­պէս իմ ցաւս է ա­սի­կա, որ դուք դեր կա­տա­րած էք այդ հար­ցին մէջ: Սա է իմ հայ ո­գիս: Թէ որ­քան ես հայ եմ՝ այդ խիստ նա­մա­կին մէջ ալ ես յայտ­նի կը դարձ­նեմ ար­դէն: Ես գա­ւա­ռէն տաս­նեակ ե­րի­տա­սարդ­ներ բե­րած եմ, փրկած եմ, հա­մո­զած եմ, քրիս­տո­նեայ դար­ձու­ցած եմ եւ ղրկած եմ Եւ­րո­պա, ա­մուս­նաց­նել տուած եմ հա­յե­րու հետ: Շա­տե­րը վկայ են այս բա­նին։

Իսկ իմ վրաս կը յար­ձա­կին, թէ ին­չո՞ւ ա­մէն ե­կո­ղը չեմ մկրտեր, կրօ­նա­փոխ հա­յե­րը: Աս­կէ ա­ռաջ ես հար­ցազ­րոյց մը տուած եմ ար­դէն, յայ­տա­րա­րած եմ։ Այն մար­դը՝ որ վստահ չեմ, թէ ար­մա­տով հայ է եւ չի կրնար ին­ծի փաս­տել, ա­մէն մէ­կը որ կու գայ եւ ես հայ եմ ը­սո­ղին ես չեմ հա­ւա­տար, կրնայ գող ըլ­լալ, ա­ւա­զակ ըլ­լալ, մար­դաս­պան ըլ­լալ, դա­ւա­ճան ըլ­լալ, լրտես ըլ­լալ, ո­րե­ւէ այլ բան մը: Ե­թէ հա­մո­զուիմ, դաս պի­տի առ­նէ, վեց ա­միս դաս կայ Պոլ­սոյ մէջ: Դա­սը պի­տի առ­նէ, կրօ­նա­կան դաս­տիա­րա­կու­թիւն պի­տի ստա­նայ, գի­տե­լիք­ներ պի­տի տրուին ի­րեն, ատ­կէ վերջ կը մկրտենք: Իսկ ա­նոնք, ո­րոնք կու գա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ կը մկրտուէին, ինչ որ հի­մա ար­գի­լուե­ցաւ, Թուր­քիոյ մէջ անձ­նագ­րին վրայ իս­լամ է, բայց ին­քը հոն մկրտու­թեան թուղթ կ՚առ­նէ, հայ եմ կ՚ը­սէ, քրիս­տո­նեայ եմ կ՚ը­սէ: Սխալ են այս բա­նե­րը: Վե­հա­փառ Տի­րոջ ը­սած եմ եւ Վե­հա­փառ Տէ­րը ար­գի­լեց, որ իր ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն մէջ, Թուր­քիա­յէն ե­կած­նե­րը մկրտեն ա­ռանց իմ ար­տօ­նու­թեան, ո­րով­հե­տեւ ես պէտք է ու­սում­նա­սի­րեմ, ին­քը ո՞վ է, անձ­նա­գի­րը տես­նեմ: Ան­ցագ­րով կ՚եր­թան Հա­յաս­տան, ան­ցագ­րին մէջ կրօ­նին մա­սին չէ գրուած, ինք­նու­թիւն չկայ, բայց թրքա­կան անձ­նագ­րե­րուն մէջ՝ ան­կիւն մը նշուած է կրօ­նը, քրիս­տո­նեայ, մահ­մե­տա­կան կամ հրեայ, ինչ որ է՝ կը գրուի: Մենք ու­շա­դիր կ՚ըլ­լանք այս մէ­կուն նկատ­մամբ:

-Նշե­ցիք, որ Թուր­քիոյ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը մշտա­պէս ըն­դա­ռա­ջած է Ձեր ցան­կու­թիւն­նե­րուն: Ինչ կը կար­ծէք, թոյլ կը տրուի՞ պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րուն:

-Դժբախ­տա­բար, նոյ­նիսկ պա­տաս­խան չտուին: Ոչ միայն պատ­րիար­քա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րը, թա­ղա­յին խոր­հուրդ­նե­րու ընտ­րու­թիւն­ներն ալ քա­նի մը տա­րի է՝ տե­ղի չեն ու­նե­նար: Պե­տու­թիւ­նը բան մը գի­տէ ան­պայ­ման. թէ ի՛նչ կը խոր­հին, չեմ գի­տեր: Մենք ալ ան­հան­գիստ ենք այս­պէս, մենք ալ վայր­կեան մը ա­ռաջ կ՚ու­զենք, որ ընտ­րու­թիւն ըլ­լայ, բայց մեր ձեռ­քէն բան մը չի գար: Իսկ այն յա­ջո­ղու­թիւ­նը, զոր ես ձեռք ձգած եմ պար­զա­պէս լաւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րով՝ ա­նոնց պա­րա­գա­յին Նա­խա­րա­րաց խոր­հուր­դի ո­րո­շու­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն չկայ, կամ ոե­ւէ մէկ նա­խա­րա­րի, օ­րի­նակ՝ այս ճամ­բուն հա­մար, բայց միւս­նե­րը, ա­յո՛, նա­խա­րար­նե­րու ո­րո­շու­մով ե­ղան՝ Աղ­թա­մա­րը, Տիգ­րա­նա­կեր­տի նո­րո­գու­թիւ­նը, հա­յաս­տան­ցի պզիկ­նե­րուն մեր դպրոց­նե­րը առ­նուի­լը։ Բո­լորն ալ, ա­յո, նա­խա­րար­նե­րու ո­րո­շու­մով են եւ յար­գան­քով մօ­տե­ցան եւ ար­տօ­նու­թիւն տուին: Իսկ ընտ­րու­թիւն­նե­րու հար­ցը մի­միայն հա­յե­րու պա­րա­գա­յին չէ՝ յոյ­ներն ալ, հրեա­ներն ալ, ա­սո­րի­ներն ալ, ո՛չ մէ­կը կրնայ ընտ­րու­թիւն ը­նել:

-Կի­րա­կի ներ­կայ էի Սուրբ Պա­տա­րա­գին, կը լսէի Ձեր քա­րո­զը, ո­րը թրքե­րէն էր: Դուք այն­տեղ դար­ձեալ անդ­րա­դար­ձաք Էր­տո­ղա­նին գրած նա­մա­կին եւ ը­սիք, որ ոչ ոք կը հարց­նէր, թէ դուք ին­չո՞ւ գրած էք այդ նա­մա­կը:

-Ես, ինչ­պէս մտիկ ը­րած էք իմ քա­րոզս, որ թրքե­րէն էր, քա­նի որ մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը թրքա­խօս էր, ոչ հա­յա­խօս, պար­տա­ւո­րուած թրքե­րէն քա­րո­զե­ցի, իմ բնա­բանս Ա­ւե­տա­րա­նէն առ­նուած էր. «Մի՛ դա­տէք, որ չդա­տուիք»: Նոյն խօս­քե­րով ե­թէ դի­մա­ցի­նը պի­տի դա­տէք, դուք ալ այն­քան մե­ղա­ւոր էք, յան­ցա­ւոր էք յաչս Աս­տու­ծոյ: Մէ­կը, որ կը դա­տէք, իր ը­րած­նե­րուն ալ պէտք է նա­յիք եւ դուք չէք կրնար եր­բեք հասկ­նալ թէ դի­մա­ցի­նը ի՞նչ պայ­ման­նե­րու մէջ կը գոր­ծէ, ի՞նչ պայ­ման­նե­րու մէջ կը խօ­սի, ին­չո՞ւ հա­մար այդ­պէս կ՚ը­նէ՝ չէք կրնար հասկ­նալ։ Պի­տի ձգէք այդ երկ­րին, իշ­խա­նա­ւո­րին, օ­րուան պայ­ման­նե­րուն հա­մա­ձայն ի­րենց գոր­ծե­լը: Աշ­խար­հա­կան­նե­րու խօս­քե­րը տար­բեր են եւ Շնորհք Պատ­րիարք, ե­րա­նաշ­նորհ Գա­լուս­տեան կ՚ը­սէր՝ հո­գե­ւոր իշ­խա­նա­ւո­րին խօս­քե­րը տար­բեր են: Եր­բեք պի­տի չսպա­սէք, որ նոյ­նը ըլ­լայ աշ­խար­հա­կա­նին հետ: Պատ­րիար­քա­րա­նը տար­բեր կը խօ­սի, դուք՝ աշ­խար­հա­կան­ներդ տար­բեր կը խօ­սիք, զի­րար պի­տի հասկ­նանք եւ կը հա­ւա­տամ, որ իմ ազ­գա­կից­ներն ալ՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ եւ Սփիւռ­քի մէջ, այս բո­լո­րը նկա­տի պի­տի ու­նե­նան: