ԼԻԲԱՆԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ԱՐԻՒՆՈՏ ԹՂԹԱԾՐԱՐԸ

Լի­բա­նա­նեան տիւր­զի հա­մայն­քի ա­մենէն հե­ղի­նա­կա­ւոր ա­ռաջ­նոր­դը՝ Ո­ւա­լիտ Ժոմպ­լաթ ան­ցող օ­րե­րուն իր վկա­յու­թիւ­նը տուաւ Լի­բա­նա­նի նա­հա­տակ վար­չա­պետ Ռա­ֆիք Հա­րի­րիի սպան­ու­թեան գոր­ծը քննող մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նին առ­ջեւ: Լի­բա­նան­ցի­նե­րու մե­ծա­գոյն տո­կո­սին հա­մար մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի գոր­ծը­նթա­ցը ո՛չ միայն կա­րե­ւոր է, այլ նաեւ դա­տաի­րա­ւա­կան գոր­ծըն­թաց մը ըլ­լա­լէ ան­դին նոր հանգ­րուա­նի մը ա­ռա­ջին փու­լը կը հա­մա­րուի: Լի­բա­նա­նը քա­ղա­քա­կան սպան­ու­թիւն­նե­րու «դրախ­տ» է: Պէյ­րութ, 14 Փետ­րուար 2005 թուականէն ի վեր մին­չեւ 27 Դեկ­տեմ­բեր 2013 թուականը զա­նա­զան ցնցիչ սպան­ու­թիւն­նե­րու թա­տե­րա­բեմ դար­ձաւ: 14 Փետ­րուար 2005 թուականին Լի­բա­նա­նի նախ­կին վար­չա­պետ Ռա­ֆիք Հա­րի­րի իր տաս­նեակ ըն­կե­րա­կից­նե­րուն հետ զոհ գնաց ոճ­րա­յին պայ­թու­մի մը եւ սպան­ու­թիւն­նե­րու օ­ղա­կը փա­կուե­ցաւ (ար­դեօ՞ք) 27 Դեկ­տեմ­բեր 2013 թուականին, երբ նոյն Ռա­ֆիք Հա­րի­րիի խորհր­դա­տուն եւ ե­լեւ­մուտ­քի նա­խա­րար Մո­ւհամ­մէտ Շա­թահ զոհ գնաց ոճ­րա­յին ա­կա­նուած ինք­նա­շար­ժի պայ­թու­մի մը: Լի­բա­նա­նեան քա­ղա­քա­կան կեան­քին մէջ թե­լադ­րա­կան ուժ եւ օ­րա­կարգ ստեղ­ծե­լու կա­րո­ղու­թեան տէր՝ Ռա­ֆիք Հա­րի­րիի սպան­ու­թիւ­նը ան­կաս­կած, որ ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին էր: Այդ հանգ­րուա­նէն ետք պա­տա­հած դէպ­քե­րը կը խօ­սին հա­կա­մար­տող եր­կու ու­ժե­րու մա­սին: 14 Մարտ 2005 թուականին Ռա­ֆիք Հա­րի­րիի սպան­ու­թեան դէմ բո­ղո­քե­լու հա­մար փո­ղոց ի­ջած շուրջ մէկ մի­լիոն քա­ղա­քա­ցի­նե­րը կը պա­հան­ջէին սու­րիա­կան ու­ժե­րուն Լի­բա­նա­նէն հե­ռա­ցու­մը, որ տե­ղի պի­տի ու­նե­նար ա­ւե­լի ուշ՝ 27 Ապ­րիլ 2005 թուականին: Միւս կող­մէ, կը գո­յա­նար սու­րիա­կան վար­չա­կար­գին հա­մա­կիր հան­դի­սա­ցող ու­ժե­րու դա­շին­քը, որ կը մկրտուէր 8 Մարտ ա­նու­նով (տրուած ըլ­լա­լով, որ փրօ-էսա­տեան ու­ժե­րը ի­րենց մե­ծա­գոյն հա­ւա­քը կա­յա­ցու­ցած էին 8 Մարտ 2005 թուականին): Այս­պէս եր­կի­րը կը բաժ­նուէր եր­կու քա­ղա­քա­կան խմբա­ւո­րում­նե­րու մի­ջեւ եւ այս բա­ժա­նու­մը կը տա­րա­ծուէր երկ­րի բո­լոր ո­լորտ­նե­րէն ներս: Ե­րե­ւե­լի էր, որ բա­ժա­նու­մը կրօ­նա­կան խորք չու­նէր, ո­րով­հե­տեւ տուեալ եր­կու քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րուն մէջ կա­յին թէ՛ քրիս­տո­նէա­կան եւ թէ իս­լա­մա­կան թե­քու­մով ու պատ­կա­նե­լիու­թեամբ ու­ժեր: Լի­բա­նա­նի մէջ ա­ճած այս շար­ժու­մը կը կո­չուէր «Մայ­րի­նե­րու յե­ղա­փո­խու­թիւ­ն» եւ կը հա­մարուէր ա­ւե­լի ուշ յայտ­նուած «Ա­րա­բա­կան գար­նա­ն» ճա­նա­պարհ հար­թող հանգ­րուան մը: Տասը տա­րի­նե­րու քա­ղա­քա­կան եւ ա­պա­հո­վա­կան ցնցում­նե­րով լե­ցուն հանգ­րուա­նը տա­կա­ւին չէ հա­սած իր լրու­մին: Եր­կի­րը այ­սօր նոյ­նիսկ նա­խա­գահ չու­նի: Այս բո­լո­րէն ան­դին սպան­ու­թիւն­նե­րու, ներ­քին բա­խում­նե­րու, անս­պա­սե­լի լա­րուածութիւն­նե­րու ժա­մա­նա­կը չէ ա­ւար­տած: Ան­կախ ան­կէ, որ Լի­բա­նան եր­կար ժա­մա­նա­կէ ի վեր մի­ջին-ա­րե­ւե­լեան բարդ խնդիր­նե­րու եւ շրջա­նա­յին ազ­դե­ցիկ եր­կիր­նե­րու բախ­ման կէտն է, այ­սօր  դար­ձած է Ի­րան-Սէու­տա­կան Ա­րա­բիա հիմ­նա­կան կռուախն­ձո­րը: Սա­կայն «լի­բա­նա­նեան հար­ց»ի գլխա­ւոր կի­զա­կէ­տա­յին կեդ­րո­նը՝ Սու­րիան է: Սու­րիոյ մէջ ըն­թա­ցող դէպ­քե­րը կրնան ուղ­ղա­կի ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­նալ Լի­բա­նա­նի վրայ եւ այս ա­ռու­մով պէտք է վկա­յել, որ լի­բա­նան­ցի սիւն­նի­նե­րու գլխա­ւոր ա­ռաջ­նորդ նախ­կին վար­չա­պետ Սաատ Հա­րի­րի կա­րե­ւոր ճի­գեր կ­՚ի­րա­կա­նաց­նէ Սու­րիոյ հրդեհ­նե­րը Լի­բա­նա­նէն հե­ռու պա­հե­լու հա­մար: Հա­րի­րիի մի­ջազ­գա­յին թա­տե­րա­բե­մին վրայ ե­րե­ւում­նե­րը (Ուա­շինկ­թըն, Ռիատ եւ յա­ռա­ջի­կայ օ­րե­րուն շատ հա­ւա­նա­բար՝ Մոս­կուա) զինք դար­ձու­ցած են ո­րո­շադ­րող դեր ու­նե­ցող քա­ղա­քա­կան դէմք: Այս բո­լո­րին կող­քին Լի­բա­նա­նի հա­մար ստեղ­ծուած մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նին հե­զա­սահ ըն­թաց­քը եւ օ­րեր ա­ռաջ տիւր­զի թիւ մէկ ղե­կա­վա­րին ե­րես­փո­խան՝ Ո­ւա­լիտ Ժոմպ­լա­թի տուած վկա­յու­թիւ­նը կը կա­րե­ւո­րուի միւս բո­լոր վկա­յու­թիւն­նե­րէն: Պէտք է յի­շել, որ Ո­ւա­լիտ Ժոմպ­լա­թի հայ­րը սպան­նուած է 16 Մարտ 1977 թուականին իր ծննդա­վայ­րին մօտ ե­ղող՝ Պաաք­լին ա­ւա­նին մէջ: Քա­մալ Ժոմպ­լաթ, ե­ղած է Լի­բա­նա­նի ար­դի պատ­մու­թեան կա­րե­ւո­րա­գոյն դէմ­քե­րէն մին ու Լի­բա­նա­նի «յա­ռաջ­դի­մա­կա­ն» ու­ժե­րու հիմ­նա­կան դէմ­քը: Ան իր ըն­կեր­վա­րա­կան հա­յեացք­նե­րով պայ­քա­րած է այդ օ­րե­րուն ա­ջա­կող­մեան ըմբռ­նում­ներ ու­նե­ցող իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն դէմ: Ճիշդ է, որ Լի­բա­նան գաղ­թած պա­ղես­տին­ցի­նե­րու զի­նուո­րա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը (Եա­սէր Ա­րա­ֆա­թի ա­ռաջ­նոր­դու­թեամբ) եւ ա­նոնց եր­կի­րը զի­նուո­րա­կան դաշ­տի վե­րա­ծե­լու ճի­գե­րը ծանր ար­ժե­ցին Ժոմպ­լա­թի ու­սե­րուն, սա­կայն պար­զո­րոշ է, որ ա­նոր հա­մար պայ­քա­րի գլխա­ւոր թի­րա­խը ըն­կե­րա­յին ար­դա­րու­թիւնը, ինչպէս նաեւ հա­մայն­քին հա­ւա­սա­րու­թիւն ստեղ­ծելն էր: Վե­րա­դառ­նա­լով մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի խնդրին, ե­րես­փո­խան Ո­ւա­լիտ Ժոմպ­լաթ ա­ռանց թաքց­նե­լու կը յայ­տա­րա­րէր, որ իր հայ­րը սպան­նուած է Սու­րիոյ Նա­խա­գահ Հա­ֆըզ Է­սա­տի հրա­մա­նով: Ժոմպ­լաթ ոճ­րա­դա­տա­կան տուեալ­ներ չտուաւ ու ը­սաւ, որ իր մե­ղադ­րան­քը քա­ղա­քա­կան է: Ան նոյ­նը ը­սաւ Հա­րի­րիի սպան­ու­թեան մա­սին ու յի­շե­ցուց, որ մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի դե­րը այդ սպա­նու­թիւն­նե­րու բա­ցա­յայ­տումն է:

Լի­բա­նա­նի պատ­մու­թեան մէջ կար­միր ա­րիւ­նով պատ­րաս­տուած թղթած­րար մըն է քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րու սպանու­թեան թղթած­րա­րը: Եր­կու նա­խա­գահ, մի քա­նի վար­չա­պետ, շուրջ հին­գ կրօ­նա­կան բարձ­րաս­տի­ճան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, շուրջ տա­սը քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ եւ տաս­նեակ լրագ­րող­նե­րու սպան­ու­թեան թա­տե­րա­բեմ դար­ձած երկ­րին հա­մար կա­րե­ւոր է, որ այս հանգ­րուա­նին բա­ցա­յայ­տուին Ռա­ֆիք Հա­րի­րիի եւ ա­նոր ըն­կե­րա­կից­նե­րուն սպան­ու­թիւ­նը կազ­մա­կեր­պող կող­մե­րուն ինք­նու­թիւ­նը: Լի­բա­նա­նի 8 Մար­տի քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հա­մար մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նը ար­ժէք չու­նի: Կայ նաեւ այլ խնդիր մը, որ ար­դեօք միայն Ռա­ֆիք Հա­րի­րի՞ն էր, ո­րուն սպան­ու­թիւ­նը ար­ժա­նի է բա­ցա­յայտ­ման: Այս մա­սին բարձ­րա­ձայն խօ­սող­նե­րը սա­կայն կը մոռ­նան, որ սիւ­նիի վար­չա­պե­տի սպան­ու­թեան բա­ցա­յայ­տու­մով կանգ պի­տի չառ­նէ ար­դա­րու­թեան մուր­ճին աշ­խա­տան­քը: Հա­րի­րիի սպան­ու­թեան բա­ցա­յայ­տու­մը շատ մը այլ թղթած­րար­նե­րու հան­գու­ցա­լու­ծու­մը պի­տի ը­նէ: Այդ բա­ցա­յայ­տում­նե­րը կա­րո­ղու­թիւ­նը պի­տի ու­նե­նան դար­մա­նե­լու ծանր բե­ռան տակ կքած լի­բա­նան­ցի­նե­րու հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թիւ­նը: Քիչ է թի­ւը այն կող­մե­րուն, ո­րոնք պատ­մու­թեան հետ հա­շի­ւի նստե­լու կամ­քը ու­նին: Ու այդ պատ­ճա­ռով է թե­րեւս, որ ցայ­սօր Լի­բա­նա­նի մէջ միա­ցեալ պատ­մու­թեան դա­սա­գիրք չէ հրա­պա­րա­կուած: Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մը թէեւ կը պատ­կա­նի ան­ցեա­լին, բայց եւ այն­պէս, այդ պա­տե­րազ­մին սկիզբ տուած պայ­ման­նե­րը եւ պատ­ճառ­նե­րը տա­կա­ւին չեն վե­րա­ցած ու նոյ­նիսկ ա­ւե­լիով սրուած են: Ո­ւա­լիտ Ժոմպ­լա­թի վկա­յու­թիւ­նը զուտ քա­ղա­քա­կան էր: Ա­նոր բո­լոր խօս­քե­րը խոր­քին մէջ կը ներ­կա­յաց­նեն Լի­բա­նա­նի ար­դի պատ­մու­թեան կա­րե­ւոր մէկ հանգ­րուա­նը: Վա­ղը այս հանգ­րուա­նը կը դառ­նայ պատ­մա­կան ան­ցեալ, սա­կայն կա­րե­ւոր է հարց տալ, թէ ար­դեօք լի­բա­նան­ցինե­րը պի­տի սոր­վի՞ն ան­ցեա­լի դա­սե­րէն: Ար­դեօք պի­տի հասկ­նա՞ն, որ զի­րենք բաժ­նող, հա­տուած­նե­րու վե­րա­ծող ու­ժե­րը ո՛չ թէ կրօ­նա­կան, էթ­նիք կամ գա­ղա­փա­րա­կան նպա­տակ­նե­րով կ­՚ը­նեն այդ բա­ժա­նում­նե­րը, այլ պար­զա­պէս ներ­քին բա­խում­ներ ստեղ­ծե­լու, ի­րա­րան­ցում յա­ռա­ջաց­նե­լու եւ Ա­րե­ւել­քի կեղ­տոտ լուացք­նե­րը Լի­բա­նա­նի մէջ լուա­լու հա­շիւ­նե­րով կ­՚ա­ռաջ­նոր­դուին:

Այ­սօր Սու­րիոյ իշ­խող վար­չա­կար­գի իշ­խա­նա­կան բուր­գէն ներս կա­րե­ւոր դէպ­քեր կը գրան­ցուին: Ա­կա­նա­տես կը դառ­նանք Է­սա­տի վար­չա­կար­գի ա­պա­հո­վա­կան կա­րե­ւոր գոր­ծիչ­նե­րու չէ­զո­քաց­ման եւ մա­հուան: Այս ա­նուն­նե­րէն պէտք է յի­շել Ղա­զի Քըն­հա­նի, Ժա­մէհ Ժա­մէ­հի եւ վեր­ջերս մութ պայ­ման­նե­րու մէջ մա­հա­ցած Ռըս­թոմ Ղա­զա­լէի ա­նուն­նե­րը: Այս ա­նուն­նե­րը ան­մի­ջա­կան կապ ու­նե­ցած են լի­բա­նա­նեան թղթած­րա­րին հետ: Ե­թէ պահ մը ըն­դու­նինք, որ այս մա­հե­րը Սու­րիոյ վար­չա­կար­գի ամ­բող­ջա­կան փլու­զու­մը ախ­տո­րո­շող հան­գա­մանք­ներ չեն, ա­պա պէտք է ըն­դու­նինք, որ կրնան կա­րե­ւոր փո­փո­խու­թիւն­նե­րու ա­ռա­ջին նա­խան­շա­նը ըլ­լալ: Շատ հա­ւա­նա­բար է­սա­տեան վար­չա­կար­գը իր ճա­նա­պար­հէն կը հա­ւա­քէ խան­գա­րող եւ բեռ ե­ղող «ա­րիւ­նոտ քա­րե­ր»ը: Ու­շագ­րաւ է նաեւ, որ այս գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը հա­մըն­թաց կ­՚ըն­թա­նան մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի աշ­խա­տանք­նե­րուն հետ:

 Սու­րիոյ վար­չա­կար­գին հա­մար լի­բա­նա­նեան թղթած­րա­րը բա­ւա­կան ծանր եւ սուղ ար­ժող հի­մնա­հարց մըն է: Ու զար­մա­նա­լի չէ, որ այդ բե­ռան մէջ ե­ղող կար­միր ու ա­րիւ­նոտ բի­ծե­րուն բա­ցա­յա­յտու­մը ա­ւե­լիով պի­տի դժուարաց­նէ է­սա­տեան վարչակարգին գոր­ծե­րը:

 Հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ցայ­սօր քա­ղա­քա­կան սպան­ու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նա­կը չէ ա­ւար­տած, լի­բա­նան­ցի­նե­րու մե­ծա­մաս­նու­թեան հա­մար մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նին կող­մէ մօ­տիկ ա­պա­գա­յին հնչե­լիք վճի­ռը կրնայ օգ­նել, որ­պէս­զի քա­ղա­քա­կան հա­կա­ռա­կոր­դը սպան­ու­թեան ո­ճով լռեց­նե­լու ո­ճը վերջ­նա­կա­նա­պէս դադ­րի:

 Ի վեր­ջոյ Լի­բա­նա­նի մէջ ար­դա­րու­թեան, հա­մե­րաշ­խու­թեան եւ հա­մա­կե­ցու­թեան ար­դար հիմ­քե­րու վրայ դրուած հզօր պե­տու­թեան մը կա­ռու­ցու­մը կրնայ օգ­տա­կար դառ­նալ, որ­պէս­զի ա­րիւ­նա­քամ վի­ճա­կի մէջ յայտ­նուած ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի կա­րե­ւոր հա­տուա­ծը վե­րա­նո­րո­գուի:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան