ԼՐԻՒ ԱՅԼ ՓՈՒԼ ՄԸ

«Գարնեկի» հիմնարկի աւագ գիտաշխատող Թոմաս տը Վաալ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրին քաջածանօթ միջազգային յառաջատար վերլուծաբաններէն մին է։ Յետպատերազմեան ներկայ իրավիճակին մէջ ան համոզուած է, թէ բոլորովին նոր փուլ մը սկսած է։ Թոմաս տը Վաալ վերջերս հարցազրոյց մը տուաւ «Ազատութիւն» ռատիօկայանի հայկական ծառայութեան։ Ստորեւ արեւմտահայերէնի վերածելով կը ներկայացնենք այս հետաքրքրական հարցազրոյցի սղագրութիւնը։

*

-Ի՞նչ պէտք է ակնկալել Լեռնային Ղարաբաղի հարցով։ Արդեօք ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակը այստեղ դեռ դերակատարութիւն ունի՞, թէ՞ ան այլեւս մեռած է։ Արդեօք հնարաւորութիւն կա՞յ ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակին համար, եթէ ան այնուամենայնիւ գործուն մնայ՝ գործընթացին վրայ նշանակալի ազդեցութիւն ունենալու։

-Կը կարծեմ, որ մենք այս հակամարտութեան լրիւ այլ փուլի մէջ կը գտնուինք։ Հրադադար եւ զինադադար ունինք, բայց դեռ շատ հեռու ենք քաղաքական համաձայնութենէ: Եւ կը կարծեմ՝ Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը հիմա աւելի դժուար է լուծել: Ինչ կը վերաբերի Ատրպէյճանի կողմին, ապա իրենց համար այս հարցը այլեւս օրակարգի վրայ չէ, ան այլեւս քննարկումի ենթակայ չէ: Բայց դեռ պէտք է բանակցութիւններ վարուին Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ յարաբերութիւններու ապագայ կարգաւորման շուրջ: Կ՚ենթադրեմ, որ Մինսքեան խմբակը միակ ձեւաչափն է, ուր այս պահուն կարելի է ընել այդ: Այդ շատ դժուար պիտի ըլլայ: Կը կարծեմ, որ Մինսքեան խմբակի հեղինակութիւնը բաւական վնաս կրած է տարածքաշրջանին մէջ, մասնաւորապէս Ֆրանսայինը։ Կը կարծեմ՝ Ատրպէյճանի մէջ Ֆրանսան այլեւս ազնիւ միջնորդ չեն համարեր: Ռուսաստան այժմ վերահսկողի դերին մէջ է:

Կայ մեծ հարց, թէ արդեօք Միացեալ Նահանգները եւ Ֆրանսան դեռ կրնա՞ն միջնորդի կարեւոր դեր ունենալ: Բայց ինչ-որ բան պէտք է կատարուի: Անձամբ ես կը փափաքէի որոշ բարելաւումներ տեսնել: Ես կը փափաքէի տեսնել եւրոպական այլ տէրութիւն մը, որ աւելի մեծ ազդեցութիւն ունի Պաքուի վրայ: Իմ կարծիքով՝ լաւ կ՚ըլլար, որ այդ եւրոպական տէրութիւնը փոխարինէր Ֆրանսան, թերեւս Գերմանիան կրնայ ըլլալ այդ: Սա ոչ թէ Ֆրանսայի՝ որպէս միջնորդի արտացոլումն է, այլ պարզապէս արտացոլումն է այն փաստի, որ Ֆրանսայի ներքին քաղաքականութիւնը կը նշանակէ, որ Ֆրանսան այլեւս այդքան յարգուած չէ Ատրպէյճանի մէջ: Երկրորդ՝ կը կարծեմ, որ ՄԱԿ-ը պէտք է դեր խաղայ: Օգտակար կ՚ըլլար, որ ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհուրդի բանաձեւ ըլլար: ՄԱԿ-ը այժմ գործակալութիւններ կ՚ուղարկէ Ատրպէյճան, Ղարաբաղ: Լաւ կ՚ըլլար, որ ՄԱԿ-ը ներգրաւուէր: Եւ կը փափաքէի նաեւ դեր տեսնել Եւրամիութեան համար, որ 30 տարի առաջ չունէր քաղաքական նկարագիր, բայց հիմա կը կարծեմ, որ պէտք է դեր խաղայ: Բայց եկէ՛ք, անկեղծ ըլլանք՝ հիմա դժուար է բանակցութիւններ վարել: Այս պատերազմը, իմ կարծիքով, աւելի բարդացուցած է երկու երկիրներուն յարաբերութիւնները: Այսպէսով, կանգնելու համար շատ դժուար տեղ է:

-Թոմ, Հայաստանը այժմ յոյսով է, որ երեք երկիրներու՝ Ռուսաստանի, Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ այս փաստաթուղթը ստորագրելը ընդամէնը առաջին քայլն է, եւ որ ամէն ինչ պէտք է կարգաւորուի Մինսքեան խմբակի ծիրէն ներս. օրինակ՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը: Նոյեմբեր 9-ին ստորագրուած փաստաթուղթին մէջ անոր մասին ոչ մէկ բան կայ: Ի՞նչ կը կարծէք, իրագործելի՞ է այդ։ Արդեօք կը կարծէ՞ք, որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը Մինսքեան խմբակի օրակարգին վրայ է, թէ՞ ո՛չ։

-Թիրանայէն համանախագահ-ներու տարածած յայտարարութեան մէջ կը նշուէր, որ անոնք կը փափաքին բովանդակային բանակցութիւններ տեսնել: Անոնք կը նշեն նաեւ հիմնական սկզբունքները, ինչ որ կը նշանակէ, որ անոնք դեռ կը քննարկեն Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը: Ինչ կը վերաբերի Ատրպէյճանին, ապա անոնք այլեւս չեն դիտարկեր Լեռնային Ղարաբաղը, նախկին (Խորհրդային Միութեան շրջանին) Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ (ԼՂԻՄ) որպէս տարածքային միաւոր: Ատրպէյճանական ուժերը կը գտնուին ԼՂԻՄ-ի հարաւը. օրինակ՝ Հադրութի շրջանը: Այնպէս որ, կը կարծեմ, որ շատ դժուար կ՚ըլլայ խօսիլ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքային ինքնավարութեան մասին:

Բայց ակնյայտօրէն, ինչ կը վերաբերի հայերուն եւ Մինսքեան խմբակին, ապա բանակցութիւններու հիմք է այդ: Տեսնենք, թէ ինչպէ՛ս կը զարգանան իրադարձութիւնները: Կը կարծեմ՝ ամենակարեւորը այն է, որ թէ՛ Պաքուն եւ թէ Երեւանը որոշեն, որ արդեօք իրենց համար կարեւո՞ր է յարաբերութիւններու կարգաւորումը, կարեւո՞ր է ունենալ դիւանագիտական յարաբերութիւններ, բաց սահմաններ եւ այլն։ Եթէ երկուքն ալ որոշեն, որ իրենց ուզած ռազմավարական նպատակն է այդ, ապա կը կարծեմ, որ կարելի է սկսիլ բանակցութիւններու: Բայց եթէ իւրաքանչիւր կողմ կը կարծէ, որ աւելի լաւ է ապրիլ սթաթիւքոյով, փակ սահմանով, որ իրենք հետաքրքրուած չեն յարաբերութիւններով, ապա ես կը կարծեմ, որ շատ դժուար պիտի ըլլայ բանակցիլ:

-Ի՞նչ տեղի կ՚ունենայ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ: Ինծի կը թուի, թէ Հայաստան կորսնցուցած է Լեռնային Ղարաբաղի հովանաւորի կամ երաշխաւորի իր կարգավիճակը եւ ռուսերը ամբողջովին կը վերահսկեն դրութիւնը:

-Այո՛:

-Միւս կողմէ՝ ռուսերը կ՚ընդունին, որ Լեռնային Ղարաբաղը Ատրպէյճանի մաս կը կազմէ, ինչպէս ըսաւ Փութինի խօսնակ Փեսքով: Հիմա մենք կը տեսնենք, որ ատրպէյճանցի զինուորները նոյնիսկ գնումներ կը կատարեն Ստեփանակերտի մէջ: Անհաւատալի իրավիճակ է: Խնդրեմ, կը մեկնաբանէ՞ք իրավիճակը մեզի համար:

-Այդպէս է այդ, Ռուսաստան այժմ «տէ ժիւրէ» կը շեշտէ, որ Ղարաբաղը Ատրպէյճանի մաս է, բայց «տէ ֆաքթօ» այժմ ան ռուսական միջատարածք է: Հոն կան ռուս խաղաղապահներ: Ռուսաստան դարձած է Ղարաբաղի անվտանգութեան երաշխաւորը եւ ոչ թէ Հայաստանը: Անոնք նոյնիսկ կը խօսին ռուսերէնը Ղարաբաղի լեզուն դարձնելու մասին: Ղարաբաղի մէջ արդէն իսկ կը խօսին ռուսերէն: Այո՛, Ղարաբաղը հիմա հիմնականօրէն կը գտնուի Ռուսաստանի վերահսկողութեան տակ, եւ Ռուսաստանի համար, կը կարծեմ, ռազմավարական նշանակութիւն ունի Կովկասի մէջ, որ անոնք չեն ուզեր կորսնցնել, չնայած կ՚ըսեն, որ ան Ատրպէյճանի կազմին մէջ է:

-Արդեօք կը կարծէ՞ք, որ ամերիկացիները կամ Ֆրանսայի նման այլ առանձին պետութիւնները, որուն մասին արդէն խօսեցանք, կրնան ազդեցութիւն ունենալ բանակցային գործընթացին վրայ: Եթէ բանակցութիւնները, ի հարկէ, սկսին։ Ինծի թուի, թէ Պայտընի վարչակազմը պատրաստ է յառաջ տանելու կարգավիճակի հարցը, եւ Ֆրանսայի խորհրդարանի երկու պալատներն ալ կոչ ըրած են կառավարութեան՝ ճանչնալու Լեռնային Ղարաբաղը, ինչ որ, ի հարկէ, կառավարութիւնը հրաժարեցաւ ընդունիլ որպէս խորհուրդ: Ի՞նչ կը կարծէք։

-Կը կարծեմ, որ Ֆրանսա եւ ԱՄՆ աւելի քիչ ազդեցութիւն ունին, քան ունէին մի քանի ամիս առաջ: Կեդրոնական դերը Ռուսաստանինն է, եւ, ի հարկէ, Ռուսաստան, կը կարծեմ, շահագրգռուած կրնայ ըլլալ անկայուն խաղաղութեան մէջ, ինչ որ կ՚արդարացնէ ռուս խաղաղապահներու ներկայութիւնը այնտեղ: Այնպէս որ, «ոչ խաղաղութիւն, ոչ պատերազմ» դրութիւնը, կը կարծեմ, կրնայ աւելի ձեռնտու ըլլալ ռուսերուն համար, քան լիակատար խաղաղութիւնը, ինչ որ փաստ կ՚ըլլայ ռուսերուն՝ տարածքաշրջանէն դուրս գալու համար: Այնպէս որ, ես համոզուած եմ, որ Պայտընի նոր վարչակազմը կ՚ուզէ ինչ-որ բան ընել, բայց ես կ՚ըսէի, որ անոնք կը մեկնարկեն թոյլ դիրքէ:

-Ի՞նչ կը մտածէք Նախիջեւանը Ատրպէյճանի հետ կապող ճամբաներուն մասին, որոնք կը վերահսկուին ռուս զինուորականներու կողմէ: Անոնք այդ ճամբաներուն վրայ կը ստեղծեն անցակէտեր: Արդեօք ոտնձգութի՞ւն է այդ Հայաստանի ինքնիշխանութեան նկատմամբ:

-Կը կարծեմ, որ աներեւակայելի դժուար կ՚ըլլայ հայերուն համար համաձայնիլ այս բանին հետ, որ իրենցմէ կը պահանջեն. որ իրենց տարածքով անցնի թուրքերու եւ ատրպէյճանցիներու համար միջանցքը, թէեւ ենթադրաբար կ՚ըլլայ նաեւ Հայաստանը Իրանին կապող «Հիւսիս-հարաւ» ուղին: Այնպէս որ, սա եւս մէկ պատճառ է, թէ ինչո՛ւ կարեւոր է բանակցութիւններ վարել Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ քաղաքական ամբողջական համաձայնագիրին շուրջ՝ այդ միջանցքը գործունակ դարձնելու համար:

-Իմ վերջին հարցումս. ի՞նչ խորհուրդ կու տաք Հայաստանի կառավարութեան: Ի՞նչ պէտք է ընեն յետագային: Պէ՞տք է արդեօք հրաժարական տայ կառավարութիւնը: Այս վիթխարի ձախողութեան համար պէտք է մեղադրել միայն Փաշինեա՞նը, թէ՞ նախորդ կառավարութիւններու մեղքն ալ կայ:

-Կը կարծեմ, սա աւելի մեծ՝ 20-ամեայ ձախողութիւն մըն է։ Երկու կողմերն ալ ձախողած են բանակցութիւնները խաղաղութեան շուրջ վարելու, փոխզիջումի շուրջ բանակցելու գործին մէջ, բայց, անշուշտ, հայկական կողմը, պարոն Փաշինեանը նոյնպէս չեն խօսած փոխզիջումի մասին: Կը կարծեմ՝ մեծ սխալ էր խօսիլ շարունակել այս ատրպէյճանական տարածքներուն՝ որպէս ազատագրուած տարածքներու, այլ ոչ թէ գրաւեալ տարածքներու մասին: Աշխարհը զանոնք կը համարէր գրաւեալ տարածքներ: Կը կարծեմ, որ պարոն Սերժ Սարգսեանը, ի հարկէ, անգամ մը ըսաւ, թէ «Աղտամը մեր հայրենիքը չէ», այնպէս որ՝ ընդունեց այդ, բայց Հայաստանի մէջ անոր մասին հանրային խոստովանութիւնը շատ քիչ եղած է: Բայց երկու կողմին համար ալ ռազմավարական ձախողութիւն է այդ՝ սա այդպէս է նաեւ ատրպէյճանական կողմի պարագային, քանի որ Ատրպէյճանէն շատ յարձակողական լեզուով կը խօսէին։ Այնպէս որ, ես կը կարծեմ, որ մեծ ողբերգութիւն է այդ։ Ի հարկէ, մեծ ողբերգութիւն է Հայաստանի համար, որովհետեւ հայերը շատ բան կորսնցուցած են այս պատերազմին: Այնպէս որ, ես խորհուրդ մը ունիմ. ապագայի մասին չափազանց իրատես ըլլալ, եթէ կ՚ապրիս դժուար հարեւաններու հետ, պէտք է ծայր աստիճան իրատեսական քաղաքականութիւն մշակես։ Մի՛ ապրիք երազներով, այլ ապրեցէ՛ք իրականութեան մէջ: Վախնամ, որ այդ է Հայաստանի ճակատագիրը:

-Փաշինեանի հրաժարականի կոչեր կը հնչեն: Կրնա՞յ մնալ ան:

-Ես չէ, որ պիտի ըսեմ այդ: Կը կարծեմ՝ թերեւս Հայաստանին նոր ընտրութիւններ պէտք են եւ թերեւս պարոն Փաշինեան յաղթէ այդ ընտրութիւններուն: Բայց ես չէ, որ պէտք է խօսիմ հայ ժողովուրդին անունով: Կը կարծեմ ՝ նոր ընտրութիւնները հաւանաբար օգտակար կ՚ըլլան Հայաստանի համար այս շատ բարդ իրավիճակին: