ԱՆԱՒԱՐՏ ԳՈՐԾԵՐ

«Քարնեկի» հիմնարկի մասնագէտներէն Թոմաս տը Վաալ, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի ամենահեղինակաւոր վերլուծաբաններէն մին է աշխարհի վրայ, յետպատերազմեան իրավիճակին մէջ կը շարունակէ ուշագրաւ խորհրդածութիւններով հանդէս գալ ստեղծուած կացութեան շուրջ։ Վերջերս ան «Ազատութիւն» ռատիօկայանին տուաւ ծաւալուն հարցազրոյց մը, որու սղագրութիւնը կը ներկայացնենք ստորեւ։

*

-Մենք կը տեսնենք, որ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ պատերազմի աւարտէն ետք ռազմական գործողութիւնները չեն դադրած: Զինեալ առճակատումը այժմ նոր աշխարհագրութիւն ունի։ Կրնամ ըսել, որ ան Լեռնային Ղարաբաղի ճակատին նախկին գիծէն տեղափոխուեցաւ դէպի Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ խորհրդային սահմաններ։ Այժմ զինուած առճակատումը կ՚ահագնանայ, ինչ որ շատ թէժ է Սիւնիքի մարզին մէջ։ Ի՞նչ տեղի կ՚ունենայ եւ ինչո՞ւ ատրպէյճանցիները այսքան զաւթողական են Սիւնիքի մարզին մէջ՝ ձեր կարծիքով։ Ի դէպ, ո՛չ միայն հայերը կը խօսին, որ իրենց սահմանները խախտուած են, այլեւ՝ կան անկախ աղբիւրներէ ստացուած տեղեկութիւններ, թէ ատրպէյճանցիները իրօք խախտած են Հայաստանի սահմանը եւ քանի մը քիլօմեթր խորացած։ Խնդրենք, ձեր մեկնաբանութիւնը։

-Այո, կարծես պատերազմական լայնածաւալ գործողութիւնները աւարտած են անցեալ տարի, սակայն, դժբախտաբար, հակամարտութիւնը կը շարունակուի ցած մակարդակի վրայ։ Ինչպէս դուք ճիշդ նկատեցիք, աշխարհագրութիւնը փոխուած է։ Մենք կը տեսնենք փոխհրաձգութիւնները հայ-ատրպէյճանական սահմանին՝ Սիւնիքի եւ Գեղարքունիքի, նաեւ Երեւանի եւ Նախիջեւանի հետ սահմանին միջեւ գտնուող Երասխի հատուածին մէջ։ Անոնք, որոնք երկար յիշողութիւն ունին, կը յիշեն, որ այնտեղ մարտեր կ՚ընթանային նաեւ 1990 թուականի յունուարին։

Իսկ թէ ի՛նչ տեղի կ՚ունենայ, ապա կը կարծեմ, որ ատրպէյճանական կողմը կը փորձէ առաջ մղել խաղաղութեան իր նոր տեսլականը իր պայմաններով, ինչ որ կը նշանակէ՝ որքան կարելի է ճնշում գործադրել հայկական կողմին վրայ, մինչեւ որ կոշտ հակազդեցութիւն ըլլայ Հայաստանի ուժերուն կողմէ։ Սակայն անոնք կը շարունակեն առաջ մղել խաղաղութեան իրենց տեսլականը, ինչպէս իրենք կը տեսնեն։ Միջանցքն է այդ մէկը, որ պէտք է Մեղրիով կամ Սիւնիքի մարզի այլ հատուածով կապէ Ատրպէյճանն ու Նախիջեւանը։ Իրենք պէտք է ետ բերեն անկլաւները կամ իրենց տեսանկիւնէն Հայաստանի տարածքի էքսկլաւները, որոնք իրենք կորսնցուցած են խորհրդային ժամանակահատուածի վերջաւորութեան։ Ու թերեւս ամենակարեւորը՝ իրենք կ՚ուզեն ստիպել հայկական կողմը հրաժարելու Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերեալ նկրտումներէն։

Այսինքն՝ այս առաջարկին էութիւնը հետեւեալի մէջ է. «եթէ մենք կը ճանչնանք ձեր տարածքային ամբողջականութիւնը, մենք կանգ կ՚առնենք, կը ճանչնանք Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ սահմանները, ապա հայկական կողմը պէտք է հրաժարի Արցախի կամ Ղարաբաղի նկատմամբ իր յաւակնութիւններէն եւ ճանչնայ Ատրպէյճանի՝ միջազգայնօրէն ճանչցուած տարածքային ամբողջականութիւնը»։ Կը կարծեմ՝ այսպէս է Ատրպէյճանի ռազմավարութիւնը։

-Ինչպէ՞ս կը գնահատէք Ալիեւի յայտարարութիւնները, թէ ետ պիտի վերցնեն տարածքները՝ պնդելով Ատրպէյճանի պատմական հողերը: Այս պնդումներուն մէջ ան կը յիշատակէ Զանգեզուրը, Սեւանայ լիճը, ինչպէս նաեւ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանը, զոր ինք կ՚անուանէ Իրեւան: Ի՞նչ կը մտածէք այս մասին: Ինչո՞ւ ան նման յայտարարութիւններ կ՚ընէ:

-Ինծի համար քիչ մը դժուար է մեկնաբանել այդ յայտարարութիւնը, որովհետեւ անոնք կը հակասեն տարածքային ամբողջականութեան մասին քիչ առաջ արտայայտած տեսակէտիս: Ես զայն կը դիտարկեմ՝ որպէս Ատրպէյճանի նախագահին կողմէ Հայաստանի վրայ ճնշում գործադրելու միջոց եւ մարտավարութիւն՝ բաւարարելու համար ներքին լսարանը, որ հզօր խումբ մըն է Ատրպէյճանի մէջ՝ բաղկացած Հայաստան ծնած ատրպէյճանցիներէ կամ անոնց ժառանգներէն: Անշուշտ, այս յայտարարութիւնները նոր ուժգնութիւն ստացան: Յիշեցնեմ, որ այժմու նախագահի հայրը՝ Հայտար Ալիեւ Ատրպէյճանի մասին միշտ խօսած է անոր ճանչցուած սահմաններով: Երբեք խօսակցութիւն չէ եղած ընդլայնուելու մասին՝ թէ՛ դէպի Իրան, ինչպէս իր նախորդը՝ Էպուլֆէյզ Էլչիպէյ կ՚ըսէր, թէ՛ դէպի Զանգեզուր: Քիչ մը տարօրինակ է մեկնաբանելը: Ես խորքին մէջ լուրջ չեմ վերաբերիր անոնց: Բայց, ի հարկէ, նման յայտարարութիւնները կը շարունակուին: Ես զանոնք կը դիտարկեմ աւելի որպէս կոշտ ճնշում հայկական կողմին վրայ:

-Կը կարծեմ, թէ ան քիչ մը տարուած է Հայաստանի զինեալ ուժերու բաղդատմամբ իր ռազմական գերազանցութենէն: Եւ ամէն անգամ, ուր որ երթայ, գրաւեալ տարածքները այցելելու ժամանակ ան միշտ արտասովոր բաներ կ՚ըսէ: Ի՞նչ կը մտածէք այս մասին:

-Ի հարկէ, ոչ ոք կրնայ հերքել, որ նախագահ Ալիեւ անցնող տարի ռազմաքաղաքական խոշոր յաղթանակ արձանագրեց՝ Թուրքիոյ ակնյայտ աջակցութեամբ եւ սա իր ժառանգութիւնն է: Ան իշխանութեան ղեկին է 2003 թուականէն ի վեր եւ տասնեօթ տարի անց ան հասաւ ուշագրաւ բանի մը, ինչ որ, ըստ իս, անոր օրինականութեան աղբիւրն է: Ատրպէյճանի մէջ կան այլ խնդիրներ՝ մասնաւորապէս, տնտեսութիւնը շատ փխրուն է ու շատ խոցելի է նաւթային ցնցումներու պարագային, եթէ նաւթի գինը նուազի: Ինչպէս գիտենք, Ատրպէյճանի պիւտճէի 60 տոկոսը հիմնուած է նաւթային ու կազային եկամուտներու վրայ: Սա, բնականաբար, մեծ ցնցումներու վտանգ կը սպառնայ Ատրպէյճանին: Ինչպէս ըսի, այս յաղթականը իր օրինականութեան աղբիւրն է եւ անկէ դիւրաւ պիտի չհրաժարի: Ան պիտի չդադրեցնէ ճնշումը հայկական կողմին վրայ՝ մինչեւ որ էական դիմադրութիւն ըլլայ տարածքաշրջանին մէջ հակամարտութեան կարգաւորման իր տեսլականին:

-Տարբեր բան է խօսիլ քու երկրիդ մաս կազմող տարածքները վերցնելու մասին, տարբեր բան՝ սպառնալ Հայաստանին՝ ըսելով, որ ետ պիտի վերցնէ այն տարածքները, որոնք, իր պնդումով, ժամանակին ատրպէյճանական հողեր էին: Սա դատապարտումի կ՚արժանանայ միջազգային գետնի վրայ: Կը կարծէ՞ք, որ ան կը գիտակցի այս բոլորը, թէ հերոսի կերպարին մէջ է: Ըստ իս, ան բաւական խելամիտ է՝ հասկնալու համար, որ այս պնդումները պարզապէս ծիծաղելի են:

-Ես կը կարծեմ, որ նախագահ Ալիեւ շատ ինքնավստահ է: Ան կը տեսնէ, որ մարդիկ շարունակ կը յորդորէին չերթալ պատերազմի, բայց ինք, անտեսելով զանոնք, անցեալ տարի հասաւ հոն, ինչ որ շատերը անկարելի կը համարէին: Այս իմաստով ան ինքնավստահ է: Ան Թուրքիոյ աջակցութիւնը ունի: Իսկ Ռուսաստան երբեմն ետ կը մղէ, երբեմն՝ ոչ: Ինչպէս գիտենք, Ռուսաստան Հարաւային Կովկասի մէջ հաւասարակշռող գործառոյթ կը կատարէ: Կարելի է ըսել, որ ան իրավիճակը կ՚օգտագործէ՝ ոչ այնքան Հայաստանը պաշտպանելու, որքան տարածքաշրջանին մէջ սեփական ներկայութիւնն ու դիրքերը բարելաւելու համար: Այնպէս որ պարոն Ալիեւ կը շարունակէ ճնշում գործադրել եւ փորձեր ընել՝ մինչեւ որ կա՛մ չձախողի, կա՛մ չստանայ ուզածը:

-Ո՞րն է Նախիջեւանի հետ սահմանին Երասխի հատուածին մէջ աճող լարուածութեան պատճառը: Չէ՞ որ սա բոլորովին այլ աշխարհագրութիւն է: Հաւանական է, որ այնտեղ ներգրաւուած ըլլայ նաեւ թրքական կողմը: Ինչպէս գիտենք, ատրպէյճանցիները համարկուած են Նախիջեւանի մէջ Թուրքիոյ անվտանգութեան եւ ռազմական ուժերուն հետ: Արդեօք կա՞յ որեւէ թրքական տարր այնտեղ, թէ՞ սա սահմանային հերթական լարուածութիւնն է։

-Դժուար է ըսել, որ թուրքերը ներկայ են Նախիջեւանի մէջ: Կայ նաեւ Տիգրանաշէնը կամ, ինչպէս ատրպէյճանցիները կ՚անուանեն, Քեառքին, որ շատ զգայուն կէտ մըն է եւ կը գտնուի Նախիջեւանէն անմիջապէս դէպի հիւսիս ինկած հատուածին մէջ, այնտեղ գտնուող գլխաւոր ուղիին վրայ: Եւ սա միշտ խաչմերուկ եղած է: Ինչպէս արդէն նշեցի, Երասխի հատուածին մէջ 1990-ի յունուարին ալ մարտեր կ՚ընթանային: Այնպէս որ այստեղ նորութիւն չկայ: Ըստ իս, հարցը աւելի շատ կը վերաբերի այն բանին, թէ արդեօք Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները պիտի ունենա՞յ իր դերը թէ՛ որպէս կարեւոր գործընկեր երկու երկիրներուն համար, թէ՛ որպէս ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակի համանախագահ երկիր: Արդեօք ան աւելի ներգրաւուած կ՚ըլլա՞յ: Ցաւօք, այդ մէկը մենք շատ քիչ տեսած ենք: Գուցէ ռազմական գործողութիւններու յաւելեալ սրումի պարագային մենք զգալի միջամտութիւն կը տեսնենք արեւմտեան տէրութիւններուն կողմէ:

-Ըստ ձեզի, ո՞րն է Ատրպէյճանի մտադրութիւնը: Ինծի կը թուի, թէ ան կը ցանկայ Սիւնիքով Ատրպէյճանը Նախիջեւանին կապող միջանցք մը ստանալ: Իսկ Հայաստան կ՚առաջարկէ, որ ատրպէյճանցիներուն պարզապէս իրաւունք տրուի անցնելու հայկական ճանապարհներով ու մայրուղիներով, նոյնպէս հայերն ալ պէտք է իրաւունք ստանան անցնելու Ատրպէյճանի տարածքով՝ օգտագործելով մայրուղիներն ու երկաթուղիները: Եւ մենք չենք գիտեր, թէ ռուսերը ի՞նչ կ՚ուզեն Զանգեզուրի միջանցքի հարցով: Կը կարծեմ, թէ անոնք կը ցանկային վերահսկել ճանապարհները՝ այնտեղ անվտանգութեան ուժեր տեղակայելով եւ անցակէտեր ստեղծելով: Ի՞նչ կ՚ըսէք այս մասին:

-Իմ կարծիքով, սա դարձեալ առեղծուած է: Մենք ունէինք այս կառավարական եռակողմանի յանձնաժողովը, որով յունուարին փոխ-վարչապետներու մակարդակով մեկնարկած է հաղորդակցութիւններու աշխատանքը: Ինչպէս գիտենք, Ատրպէյճանի տեսլականն է, որ Սիւնիքի՝ Զանգեզուրի միջոցով միջանցք մը ըլլայ՝ հաւանաբար Մեղրիով, ինչ որ ամենակարճ ճամբան է: Իսկ հայկական տեսլականն է, որ այդ մէկը պէտք է անցնի հիւսիսէն՝ Իջեւանէն մինչեւ Ղազախ, աւելի երկար պէտք է անցնի հայկական տարածքով, որպէսզի աւելի մեծ օգուտներ բերէ հայկական կողմին: Բայց թէ ի՞նչ է Ռուսաստանի դիրքորոշումը, կը կարծեմ՝ դեռ պարզ չէ: Ռուսերը այնտեղ տնտեսական զգալի ներդրումներ ունին: Եթէ այս կապուղիները օգտագործուին որպէս Ռուսաստանի հիւսիս-հարաւ միջանցք, որ Ռուսաստանը կը կապէ Հայաստանին, Իրանին եւ Թուրքիոյ՝ ոչ թէ Վրաստանին, այլ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջոցով, ռուսերը ուրախ կ՚ըլլան: Սակայն իրողութիւնը այն է, որ մենք չենք տեսներ ռուսերու յստակ ուղերձը, ինչ որ լարուածութեան պատճառներէն մէկն է:

-Իսկ ի՞նչ կարծիք ունիք Լեռնային Ղարաբաղի ռուս խաղաղապահներու մասին: Անոնք պիտի մնա՞ն այնտեղ: Ինչպէս կը տեսնենք, աւելի շատ ռուսական զօրքեր կը տեղակայուին հայ-ատրպէյճանական սահմանի երկայնքով՝ Գեղարքունիքի մարզին մէջ: Ի՞նչ կը կարծէք: Ի՞նչ կը կատարուի այստեղ: Արդեօք Ռուսաստան կ՚ընդլա՞յնէ իր ռազմական հզօրութիւնը տարածքաշրջանին մէջ: Արդեօք ինչ-որ բանի՞ կը պատրաստուի, թէ Ռուսաստանի համար հետաքրքրական է տարածքաշրջանին մէջ իր ռազմակայանի ընդլայնումը:

-Նորէն կը դժուարանամ ըսել: Ակնյայտ է, որ Ռուսաստան կը ցանկայ վերահսկող ըլլալ, կը ցանկայ իր ուժերը ունենալ գետնի վրայ: Ան ուրախ է՝ տեսնելով, որ արեւմտեան երկիրները յայտնուած են լուսանցքին: Ինչ կը վերաբերի Ղարաբաղի ռուս խաղաղապահներու ապագային, ապա ակներեւ է, որ ռուսերը կ՚ուզէին մնալ: Ատրպէյճան, ինչպէս մենք գիտենք, 2025-ին պաշտօնապէս իրաւունք ունի մերժելու այդ առաքելութեան երկարաձգումը: Մոսկուայի եւ Պաքուի միջեւ շատ սակարկութիւններ կ՚ըլլան: Վստահ եմ, թէ Ռուսաստան բազմաթիւ համոզիչ փաստարկներով հանդէս կու գայ, թէ ինչո՛ւ ան պէտք է մնայ: Բայց, ինչպէս գիտենք, այս առաքելութիւնը նոյնպէս ժողովրդականութիւն չի վայելեր Ատրպէյճանի մէջ: Հետեւաբար ես կը կարծեմ, որ կանուխ է ըսել, թէ ի՛նչ կ՚ըլլայ: Ղարաբաղի հայերուն համար սա, ցաւօք, հիմնականօրէն իրենց վերահսկողութենէն դուրս գործընթաց մըն է:

-Անոնք չեն թաքցներ, որ պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանի գործողութիւնները շատ օգտակար էին Ատրպէյճանի համար: Բայց հիմա անոնք մտահոգութիւն կը յայտնեն, որ Ռուսաստան նորէն պիտի սկսի զինել Հայաստանը: «CNN Türk»ին տուած հարցազրոյցին մէջ Ալիեւ նշած է, որ զինք կը մտահոգէ Սերկէյ Շոյկուի՝ Հայաստանը զինելու, հայկական բանակը արդիականացնելու գործընթաց մը սկսելու վերաբերեալ յայտարարութիւնները: Ի՞նչ կ՚ըսէք այս մասին:

-Ասոր մասին մենք արդէն խօսեցանք. Ռուսաստանի հաւասարակշռող դերը՝ քիչ մը Հայաստանի, քիչ մը Ատրպէյճանի համար: Ռուսաստան կը փորձէ հաւասարակշռող գիծ գտնել երկու երկիրներուն միջեւ: Բայց երկու երկիրներէն ոչ մէկը գոհ է իրմէ: Սակարկութեան այս գործընթացը կը շարունակուի տարիներէ ի վեր եւ դեռ պիտի շարունակուի: Իսկ այժմ Ղարաբաղի մէջ ռուսական զօրքերու ներկայութեան պարագային Մոսկուայի եւ Պաքուի միջեւ ամէն ինչ աւելի թէժ կ՚ընթանայ: Իւրաքանչիւր հարցազրոյց կամ յայտարարութիւն կը պարունակեն այդ սակարկութեան տարրերը: Կը խօսուի, թէ ինչպէ՛ս կ՚աջակցին ռուսերուն, բայց դժգոհ են անոնցմէ: Կը կարծեմ՝ նոյնը կը վերաբերի հայկական կողմին: Անոնք Ռուսաստանը կը դիտարկեն որպէս կայունացնող ուժ, բայց, միաժամանակ, դժգոհ են անոր կարգ մը գործողութիւններէն: Եւ քանի դեռ Ռուսաստան միակ երկիրն է, որ պատրաստ է միջամտելու, զօրքեր ուղարկելու՝ կը վախնամ, որ տարածքաշրջանի քաղաքականութիւնը յառաջիկայ տարիներուն այսպիսին ըլլայ:

-Ռուսաստան տակաւին շահագրգռուած չէ, որ երկու երկիրներուն միջեւ խաղաղութեան համաձայնագիր կնքուի: Երկար ժամանակ կարծիք կար, թէ ան շահագրգռուած չէ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան կարգաւորումով: Այժմ յանկարծ որոշ փորձագէտներ կը կարծեն, թէ Ռուսաստան կը ցանկայ լուծել այս կարգաւորումը: Բայց դժուար է հաւատալ, որ սա կրնայ այսքան արագ տեղի ունենալ: Հակառակ պարագային Ռուսաստան կը կորսնցնէ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի վրայ բոլոր տեսակի լծակները: Դուք ի՞նչ վերլուծութիւն ունիք այս հարցին շուրջ:

-Կայ Ռուսաստանի 19-րդ դարու արտաքին գործոց նախարարի յայտնի յայտարարութիւնը: Ան կ՚ըսէ. «Ռուսաստան չի բարկանար, այլ կը կեդրոնանայ»: Կը կարծեմ, թէ այստեղ Ռուսաստան երկար խաղ կը խաղայ: Ան ակնյայտօրէն կը ցանկայ խաղաղութիւն տեսնել, չի ցանկար երկար պատերազմ: Ռուսաստան կ՚ուզէ ուժեղացնել իր ներկայութիւնը: Եթէ ըլլայ համաձայնագիր մը, որ կ՚երաշխաւորէ տարածքաշրջանի մէջ Ռուսաստանի ուժերու պահպանումը, ապա Ռուսաստան կ՚ընդունի այդ պայմանագիրը: Բայց ես չեմ կարծեր, թէ Ռուսաստան կը շտապէ խաղաղութեան պայմանագիր կնքելու: Իր ցանկացածն է՝ սթաթիւքոյի կայունացումն ու ռուսական ներկայութեան ամրապնդումը:

-Այժմ Ալիեւ կը ցանկայ, որ Փաշինեան ճանչնայ Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը, որմէ ետք, ըստ իրեն, Ատրպէյճան կը ստորագրէ խաղաղութեան պայմանագիրը Հայաստանի հետ։ Բայց Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան ճանաչումը կը նշանակէ ճանչնալ Արցախը՝ որպէս Ատրպէյճանի տարածքի մէկ մասը, ինչ որ Փաշինեան չի կրնար ընել: Ան Փաշինեանէն կը պահանջէ բան մը՝ քաջ գիտնալով, որ կարելի չէ այդ մէկը։ Ո՞րն է այստեղ վերջնանպատակը, ինչի՞ կը փորձէ հասնիլ Ալիեւ։

-Կ՚ենթադրեմ, թէ ատրպէյճանական կողմը կը փորձէ կամաց-կամաց թուլցնել հայկական ազդեցութիւնը Ղարաբաղի վրայ եւ, ճնշում գործադրելով նոյնինքն Հայաստանի վրայ՝ ան կը խրախուսէ պարոն Փաշինեանը կեդրոնանալու Հայաստանի վրայ եւ աւելի քիչ՝ Ղարաբաղի վրայ։ Կը կարծեմ, թէ այդ ռազմավարութիւնը յաջող կ՚ընթանայ։ Քանի դեռ Սիւնիքի եւ Գեղարքունիքի հետ կապուած խնդիրներ կան, պարոն Փաշինեան խորքին մէջ այնքան ալ չի մտածեր Ղարաբաղի մասին։ Չեմ կարծեր, թէ Ալիեւ կ՚ակնկալէ, որ Հայաստան հրաժարի Ղարաբաղի վերաբերեալ պահանջներէն, բայց թերեւս Հայաստան աւելի թոյլ յաւակնութիւններ ունենայ ու սկսի աւելի քիչ խօսիլ Ղարաբաղի անկախութեան մասին եւ թերեւս աւելի շատ խօսի անոր ինքնավարութեան եւ ինքնորոշման մասին։ Թերեւս այս է ռազմավարութիւնը։

-Չէ՞ք կարծեր, որ անկարելի է ոեւէ հայ առաջնորդէ պահանջել Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան ճանաչումը՝ ներառեալ Արցախը։ Թերեւս այդ մէկը կրնայ տեղի ունենալ, միայն երբ ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակը կարենայ կողմերը բերել բանակցութիւններու սեղանի շուրջ՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը որոշելու, քննարկելու համար։

-Ակնյայտ է, որ հայ ղեկավարի համար անկարելի է հրաժարիլ Ղարաբաղի ժողովուրդի տասնամեակներու ձգտումներէն, տեղի չի կրնար ունենալ այդպիսի բան։ Թերեւս ապագային կարելի ըլլայ խօսիլ ղարաբաղահայութեան տարածքային ինքնավարութեան մասին Ատրպէյճանի կազմին մէջ, սակայն, Պաքուն այդ մասին այլեւս չի խօսիր։ Այսպիսով դարձեալ բոլորովին հակասական դիրքորոշումներ ունինք։ Մենք դեռ ունինք Մինսքեան խմբակը, որ պաշտօնապէս կը բանակցի, բայց, հիմնականօրէն, ոչինչ կրնայ ընել եւ տեղւոյն վրայ կան ռուսերը՝ որպէս կայունացման կարճաժամկէտ գործօն։ Կը կարծեմ՝ շատ անբաւարար իրավիճակ մըն է բոլոր անոնց համար, որոնք կը ցանկան այս հակամարտութեան խաղաղ լուծումը տեսնել։

-Ձեր կարծիքով՝ մարդիկ ինչո՞ւ քուէարկեցին Նիկոլ Փաշինեանի օգտին: Ի՞նչ կը նշանակէ ընտրութիւններուն իր յաջողութիւնը, ըլլա՛յ այդ երկրին, ըլլա՛յ տարածքաշրջանին համար:

-Թէ ինչո՛ւ քուէարկեցին, ինծի համար դժուար է ըսել: Բայց այն հայերէն, որոնց հետ խօսած եմ, լսած եմ, որ քուէարկած են չարիքներու փոքրագոյնին համար: Անոնք կը քուէարկէին կառավարութեան մը օգտին, որ երկրին համար որոշ ազատութիւններ ապահոված էր: Անոնք կը քուէարկէին ապագայ ազատ ընտրութիւններու հնարաւորութեան համար: Անոնք դէմ կը քուէարկէին պարոն Քոչարեանին եւ այն բոլորին, այն ժամանակահատուածի յիշողութիւններուն դէմ, այն ժամանակներուն դէմ, երբ մարդոց փոքր խումբ մը մենաշնորհեց Հայաստանը: Բոլոր ձեռնարկութիւնները նեղ մարդոց ձեռքն էր: Սովորական գործարարութինն ալ ստիպուած էր մեծ գումարներ վճարելու: Կը կարծեմ՝ անոնք ընտրութիւն կը կատարէին անբաւարար ներկայի եւ աւելի վատ անցեալի միջեւ: Սա իմ տեսակէտս է, թէ ինչո՛վ կ՚առաջնորդուէր Հայաստանի ժողովուրդի մեծամասնութիւնը:

-Ատրպէյճանի ղեկավարը ըսաւ, որ անկարելի բան է, թէ պատերազմին պարտուած իշխանութեան քուէ տայ ժողովուրդը: Դուք նոյն բանը կը լսէք Հայաստանի ընդդիմութենէն: Քոչարեանն ու միւսները գրեթէ նոյն բանը կ՚ըսեն: Ի՞նչ կ՚ըսէք այս մասին: Ձեզի յայտնի՞ է առաջնորդ մը, որ ընտրուած է՝ պատերազմին պարտուելէ ետք:

-Ո՛չ, բայց ես կ՚ենթադրեմ, թէ կան հակառակ օրինակներ: Ամենայայտնի օրինակը Մեծն Բրիտանիոյ մէջ 1945 թուականին էր, երբ առաջնորդը ընտրութիւններուն պարտուեցաւ՝ պատերազմին յաղթելէ ետք: Այնպէս որ թերեւս ընտրողները այլ նկատառումներ ունին իրենց մտքին մէջ: Թերեւս պարտութեան համար Փաշինեանը մեղադրեցին: Անոր համար պատասխանատուութիւն ստանձնեց ան: Բայց հայկական կողմի պարտութեան համար որոշ պատասխանատուութիւն չե՞ն կրեր նաեւ նախորդ իշխանութիւնները: Այնպէս որ ես կը կարծեմ, թէ հայ ընտրողները այդ հանգամանքն ալ հաշուի առած են: Բայց անոնք դիտարկեցին նաեւ այլ գործօնները: Խօսքը տնտեսութեան եւ ժողովրդավարութեան մասին է:

-Կը կարծէ՞ք, որ պարտութիւնը եղաւ նախորդ իշխանութիւններու՝ ուժեղ բանակ ստեղծելու տեսակէտէ ձախողութեան պատճառով:

-Ի հարկէ, ակնյայտ է, որ ռազմական ոլորտին մէջ ձախողութիւն տեղի ունեցաւ եւ սա երկար տարիներ տեւեց նախորդ վարչակազմերէն ի վեր: Հայկական կողմը 20-րդ դարու պաշտպանական միջոցներ կը կիրարկէր 21-րդ դարու բանակի դէմ, որ արհեստագիտական նոր միջոցներ ունէր: Ակնյայտ է, որ ռազմական առումով սա մեծ ձախողութիւն էր: Կ՚ենթադրեմ, թէ կարելի է նաեւ ըսել, որ այս հարցով մեղսակից են թէ՛ Երեւանը, թէ՛ Պաքուն, որովհետեւ տարիներէ ի վեր լուրջ բանակցութիւններ չէին ընթանար: Երկու կողմերն ալ շատ աւելի քրտնաջան կրնային աշխատիլ խաղաղ բանակցութիւններու ուղղութեամբ եւ դիտարկել լուրջ փոխզիջումներ: Այդպէս ալ տեղի չունեցաւ այդ բանը:

-Իսկ կը կարծէ՞ք, որ Մինսքեան խմբակի համանախագահ երկիրները կը յաջողին համոզել կողմերը՝ բանակցութիւններու սեղան գալու: Արդեօք Ատրպէյճան կ՚ընդունի՞ Ռուսաստանի, Ֆրանսայի եւ ԱՄՆ-ի միջնորդութիւնը: Բացի այդ՝ մենք այժմ կը տեսնենք, որ մէկ այլ միջազգային ճգնաժամ ի յայտ եկած է ամբողջ ծաւալով: Կը կարծեմ, որ սա կը գրաւէ միջազգային համայնքի ուշադրութիւնը եւ հայ-ատրպէյճանական հակամարտութիւնը կրկին մոռացութեան կը մատնուի: Իսկ սա շատ լաւ է Ալիեւի համար:

-Կը կարծեմ, թէ միշտ այդպէս եղած է: Ղարաբաղեան հակամարտութիւնը երբեք միջազգային մակարդակով առաջնահերթութիւն չէ եղած: Միշտ եղած է աւելի կարեւոր բան մը: Աֆղանիստանը, Իրաքը եւ Սուրիան, միշտ խնդիրներ եղած են Չինաստանի հետ: Կը կարծեմ, թէ խելամիտ չէ ակնկալել, որ միջազգային մեծ ուշադրութիւն ըլլայ: Բայց, ըստ իս, բոլորին համար պարզ է, որ այս հակամարտութիւնը դեռ լուծուած չէ: 2025-ին պիտի գայ վերջնաժամկէտ մը, որ կապուած է ռուս խաղաղապահներու առաքելութեան երկարաձգումին կամ ոչ-երկարաձգումին հետ: Ոչ ոք կրնայ ձեւացնել, որ այս հակամարտութիւնը այժմ աւարտած է: Չի կրնար ոեւէ մէկը ակնկալել, որ Ղարաբաղի հայերը ցանկան խաղաղ ապրիլ Ատրպէյճանի կազմին մէջ: Այստեղ շատ անաւարտ գործեր կան: Ատրպէյճանական կողմին համար կայ այն հարցը, թէ ինչպէ՛ս վերաբնակեցնել ու վերակառուցել այդ տարածքները: Այնպէս որ անաւարտ գործերը շատ են: Թերեւս ոչ այսօր, բայց կը կարծեմ, որ շուտով Մինսքեան խմբակի համանախագահ երկիրները նորէն ստիպուած պիտի ըլլան այս հարցին նայելու եւ աւելի լուրջ բանակցութիւններ վարելու՝ քան մինչեւ այսօր եղածները:

-Մօտաւոր ապագային կը կանխատեսէ՞ք ռազմական աւելի լայնածաւալ առճակատում:

-Ով գիտէ, թէ ի՛նչ կրնայ ըլլալ երկու-երեք տարուան ընթացքին կամ 2025-ին։ Ակնարկեցի քիչ առաջ: Այս պահուն այստեղ եւ այնտեղ բախումները, հրադադարի խախտումները եւ թերեւս սահմանազատումի առընչուած անյստակութիւնը ակնյայտօրէն կրնան առիթներ տալ մարտական գործողութիւններու եւ փոխհրաձգութիւններու, որոնք, ցաւօք, մարդկային կորուստներու կը յանգեցնեն: Բայց ես չեմ կարծեր, թէ մենք կը խօսինք լայնածաւալ հակամարտութեան մասին: Չեմ կարծեր, թէ այս պահուն տեղի կ՚ունենայ այդ բանը: Բայց, ցաւօք սրտի, երկու կամ երեք տարուան ընթացքին, եթէ ոչ աւելի շուտ, աւելի լուրջ մարտերու հեռանկար կայ:

-Ի՞նչ կը մտածէք Կեդրոնական Ասիոյ հանրապետութիւններու ապակայունացման հաւանականութեան մասին: Եթէ «Թալիպան»ը կարենայ ներթափանցել եւ քաղաքացիական պատերազմներ հրահրել այս երկիրներուն մէջ, ապա այդ պարագային Ռուսաստանի ուշադրութիւնը կը շեղի Կովկասէն դէպի Կեդրոնական Ասիա: Նոյնիսկ ուքրանացիները կը կարծեն, թէ Ռուսաստան շատ զբաղած կ՚ըլլայ Կեդրոնական Ասիոյ մէջ՝ այնտեղ աւելի շատ զօրք տեղակայելով: Ի՞նչ կ՚ըսէք այս մասին:

-Ճիշդ է, որ Ռուսաստանի համար Կովկասը գերակայ առաջնահերթութիւն չէ: Անցեալ տարի նախագահ Փութին ինքզինք պարտաւորուած զգաց գործելու աւելի շատ տարածքաշրջանին մէջ ռուսական հեղինակութեան եւ երկրի շահերու պահպանման համար: Բայց, անշուշտ, Կովկասը, Հայաստանը, Ատրպէյճանը, Վրաստանը Ռուսաստանի հիմնական առաջնահերթութիւնները չեն: Չեմ կարծեր, թէ նախագահ Փութին ամէն օր կը մտածէ այդ մասին: Կը կարծեմ, թէ, ամենայն հաւանականութեամբ, ան ամէն օր կը մտածէ ԱՄՆ-ի, Ուքրայնայի եւ Սպիտակ Ռուսիոյ մասին: Եւ, ինչպէս դուք կ՚ըսէք, այժմ անվտանգային սպառնալիքներ կը հնչեն Կեդրոնական Ասիոյ մէջ, ինչ որ կը կարծեմ՝ Կովկասը ետ կը մղէ Ռուսաստանի առաջնահերթութիւններու ցանկին մէջ: Սա չի նշանակեր, որ Ռուսաստան կը հեռանայ Կովկասէն, բայց այդ պարագային Ղարաբաղ գտնուող ռուս հրամանատարները աւելի մեծ պատասխանատուութիւն կ՚ունենան գործողութիւններ կատարելու: