ԱՌՑԱՆՑ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

Փարիզի «Նոր Յառաջ» թերթին մէջ վերջերս լոյս տեսաւ հարցազրոյց մը՝ «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի գործադիր տնօրէն Գագիկ Յարութիւնեանի հետ։ Ստորեւ չնչին յապաւումներով կ՚արտատպենք Ժիրայր Չոլաքեանի կողմէ կատարուած այս հարցազրոյցը։

*

2000 թուականին, Հայաստանի Վարչապետ Անդրանիկ Մարգարեանի նախաձեռնութեամբ, կառավարութեան որոշումով ստեղծուած է «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամը՝ ռազմավարական հետազօտութիւններու եւ գիտակրթական աշխատանքներու իրագործման նպատակով։ Հայաստանի պետութեան խորհրդատու կառոյց մը՝ think tank մըն է։ Ան նաեւ կը ձգտի առցանց համալսարանի միջոցով միատեղել հայ գիտնականներու եւ մտաւորականութեան գաղափարները եւ առ այդ կը կազմակերպէ սեմինարներ, դասախօսութիւններ եւ համաժողովներ։ Հրատարակչական գործունէութիւնը եւ տեղեկատուական ցանցի ստեղծումը եւս մաս կը կազմեն «Նորավանք»ի հեռանկարներուն։

-Ինչո՞ւ Սփիւռք եւ սփիւռքահայ եզրերու գործածութիւնը խորթ կը թուի ձեզի եւ փոխարէնը՝ հայ հանրութիւն եզրը աւելի յարմար կը դատէք։

-Նկատի ունենալով որ ես տեղեկատուական անվտանգութեան փորձագէտ կը համարուիմ, ինծի համար խիստ կարեւոր են բառերը, որովհետեւ բառերն են, որ կ՚իմաստաւորեն այս կամ այն հասկացողութիւնը եւ այդ առումով Հայաստան-Սփիւռք այդ երկու բառերը կարծէք թէ հայութիւնը կը բաժանեն։ Անշուշտ որ Սփիւռք գոյութիւն ունի, բայց իմ կարծիքով՝ մենք պէտք է ձգտինք միասնական հասկացողութեան եւ ի վերջոյ պէտք է զգանք, որ բոլորս մէկ հանրութեան անդամ ենք եւ ոչ թէ օրինակ՝ Ուրուկուայի կամ Արժանթինի հայ ենք։ Ես ընդհանրապէս դէմ եմ՝ ռուսահայ, ֆրանսահայ կամ եգիպտահայ ասացուածքին, քանի որ առաջին հերթին մենք հայ ենք։ Ես նոյնիսկ դէմ եմ Հայաստան-Արցախ ըսելու ձեւին, որովհետեւ Արցախը Հայաստանի անբաժան մասն է։ Ընդհանրապէս Հայաստանէն դուրս ապրող հայերը մէ՛կ հանրութիւն են եւ այդպէս պէտք է զգան։ Անշուշտ կան երբեմն բարբառային տիպի տարբերութիւններ, ինչպէս՝ արեւելահայերէնը կամ արեւմտահայերէնը։ Օրինակ՝ Արցախի մէջ կը խօսին Սիւնիքի հայերէնը, իսկ Ջաւախքի հայերը կը խօսին մէկ այլ շեշտադրումով։ Բայց անոնք բոլորն էլ հայերէն լեզուի մաս կը  կազմեն, որ ի հարկէ ունի իր բազմազանութիւնը։ Հետեւաբար մենք ո՛չ թէ պէտք է խորացնենք, այլ ջնջենք տարբերութիւնները։ Մենք պէտք է միաւորուինք, որովհետեւ այդ հարստութիւնը, որ գոյութիւն ունի արեւմտահայերէնի մէջ, պէտք է փոխանցուի արեւելահայերէնին եւ հակառակն ալ ճիշդ է, քանի որ արեւելահայերէնն ալ ունի իր մշակուած դարձուածքաբանութիւնն ու պատկերացումները։ Եւ այս ձեւակերպումը պէտք է նպաստէ միաւորման գաղափարին։ Այստեղ կը յառաջանայ հետեւեալ հարցումը. «Ինչո՞ւ կ՚ուզենք միաւորուիլ»։ Պատասխանը այն է, որ մենք շատ խնդիրներ ունինք։ Մենք կորսնցուցած ենք հայրենիք, այժմ դժուարութեամբ կը պահենք Արեւելահայաստանը, այսինքն ներկայի Հայաստանը եւ առանց համայն հայութեան միաւորման կարելի չէ լաւապէս լուծել այս բոլոր հարցերը։ Միեւնոյն ժամանակ պէտք է հասկնանք, որ այսօր աշխարհակարգը ամբողջովին փոփոխութեան ենթարկուած է եւ այն ինչ, որ բնորոշ էր 20-րդ դարուն, այսօր չի համապատասխաներ ներկայ դարուն եւ շատ բան փոխուած է։ Վկան՝ հաղորդակցութեան միջոցները, համացանցը…, բայց նաեւ տեղեկատուական դաշտի պատերազմները, որոնք երբեմն ռումբէն աւելի վտանգաւոր են եւ որոնք թշնամի երկրի մէջ կը տարածեն սխալ գաղափարներ ու այդպէսով կ՚ապակողմնորոշեն հանրութիւնը, որու հետեւանքով այս վերջինը հակառակ կողմի օգտին որոշումներ կը կայացնէ։ Իսկ այս ընդհանուր կացութեան մէջ մենք ի՞նչ պէտք է ընենք։ Միաւորուիլը դժբախտաբար շատ դժուար խնդիր է, որովհետեւ ցաւ ի սիրտ յաճախ տարբեր երկիրներու մէջ ապրող հայկական հանրութիւնը միակ միացնող գաղափարը ցեղասպանութեան ճանաչման հարցն է, որ անշուշտ կարեւորագոյն հարցերէն մէկն է։ Ես նոյնիսկ 1965-66 թուականներուն ֆրանսահայ Զաւէն Եկաւեանի հետ թռուցիկներ կը տարածէի, որպէսզի Ապրիլ 24-ը պատշաճօրէն նշուի։ Մենք կը մասնակցէինք հանրաժողովներուն, ցոյցերուն…։ Դարձեալ կը կրկնեմ, որ ցեղասպանութեան հարցը կարեւոր է, բայց բաւարար չէ միաւորման համար։ Անոր կողքին պէտք է ըլլան նաեւ այլ գաղափարախօսութիւններ։ Իսկ այդ մէկը արդի աշխարհի մէջ այն ժամանակ հնարաւոր կ՚ըլլայ իրականացնել եթէ մենք ունենանք բաւականաչափ հոգեւոր, մտաւոր միջոցներ, այլ խօսքով՝ զարգացած հանրութիւն։ Ես այսօր այդ տեսանկիւնէն կը նայիմ հայ համայնքին եւ զայն կը համեմատեմ այլ ազգերու հետ, որոնք իրենց կրթական, գիտական, մտաւորական խնդիրներուն շատ մեծ ուշադրութիւն կը դարձնեն։

Հայաստանի Բ. Հանրապետութիւնն ալ մտաւորական շատ բարձր մակարդակ ունէր եւ արեւմտեան որոշ վերլուծաբաններ ղարաբաղեան մեր յաղթանակը կը պայմանաւորէին մեր մտաւորական բարձր ուժի հետ։ Այսօր այս խնդիրը շատ հրատապ դարձած է եւ մենք ցաւօք սրտի կը տեսնենք, որ Հայաստանի մէջ գիտութեան եւ ճարտարարուեստի մարզերը անկումի մէջ են։ Իսկ դուրսն ալ կացութիւնը փայլուն չէ։ Ճիշդ է, որ կան շաբաթօրեայ դպրոցներ, բայց ունինք միա՛յն Հայկազեան համալսարանը։ Արդարեւ կան հայազգի մեծ գիտնականներ, սակայն անոնք կապուած չեն իրենց համայնքներու հետ եւ դուրս են հայկական հանրութեան խնդիրներէն։ Անոնք կը ծառայեն իրենց ապրած երկիրներուն։ Իմ կարծիքով՝ իւրաքանչիւր հայ մտաւորական կամ գիտնական պէտք է ծառայէ նաեւ իր հայրենիքին։ Այս առումով մենք մշակած ենք նախագիծ մը եւ կ՚ուզենք ստեղծել Հայաստան-Սփիւռք առցանց համալսարան, ուր պիտի ներգրաւուին հայազգի կամ նոյնիսկ օտար մասնագէտներ, որոնք պիտի կարողանան որեւէ գաղափարներով միաւորել ամբողջ աշխարհի հայերը՝ այսօրուան հաղորդակցութեան արդի միջոցներով։ Այդ առցանց համալսարանով մենք նպատակ ունինք ուսուցանել հայկական ազգային անվտանգութեան հասկացողութիւնը, որ ինքնին որպէս կանոն կ՚ընդգրկէ երկրի անվտանգութեան խնդիրները։ Մենք կը մշակենք դասընթացք մը, որ պիտի որոշէ հայկական հանրութեան անվտանգութիւնը։ Որովհետեւ ինծի համար նոյն հարթակի վրայ կը գտնուի Հալէպի, Մոսկուայի կամ Նիւ Եորքի մէջ զոհուած հայը, նկատի ունենալով, որ անոնք վերջին հաշուով հայեր են եւ անոնց անվտանգութեան հարցը մեր բոլորի հարցն է, անոնց անվտանգութեան պահպանումը եւ շահերու հետապնդումը բոլորիս կը վերաբերի։

Կայ նաեւ տեղեկատուական անվտանգութեան հարցը, թէ ինչպէ՞ս պէտք է դիմադրել տեղեկատուական այդ յարձակումներուն։ Աւելի՛ն, ինչպէ՞ս պէտք է յարձակողականի անցնիլ, որովհետեւ «կրաւորական պաշտպանութեամբ» ո՛չ մէկ տեղ կը հասնինք։ Ըսեմ, որ մենք ունինք շտեմարան մը, ուր կը համախմբուին 700-800 հայազգի գիտնականներ, որոնք իրենց ապրած երկիրներու մէջ մեծ յաջողութիւններու հասած են։ Հետեւաբար եթէ մենք բոլորս մեր մտային ուժերը հաւաքենք առցանց հարթակի վրայ եւ միասնաբար քննարկենք առկայ խնդիրները, գուցէ ծնունդ առնեն այն գաղափարները, որոնք իրապէս կը միաւորեն հայերը՝ անշուշտ հիմնաւորուած մօտեցումներով եւ այն ժամանակն է, որ տնտեսական, քաղաքական, ընկերային ու հոգեւոր առումներով մենք՝ հայերս պաշտպանուած ըլլանք եւ մեր տեղը ունենանք այս ոչ-կատարեալ աշխարհին մէջ։

Այս ուղղութեամբ մեր ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, թէ Հայաստանի մէջ այլեւս հասկցած են, թէ հին միջոցներով կարելի չէ յառաջանալ։ Այսօր արդէն ունինք նոր կառավարութիւն եւ նոր վարչապետ։ Ըսեմ, որ վերջինս շատ յառաջադէմ անձնաւորութիւն է եւ կը կարողանայ իր գաղափարները գործի վերածել։ Ես յոյսով եմ, որ այս նոր ժամանակաշրջանին մեր հարցերն ալ համապատասխան լուծում կը գտնեն։ Պէտք է փորձենք ստեղծել այնպիսի տեղեկատուական դաշտ մը, որ կը կարողանայ Հայաստանը ճիշդ ձեւով ներկայացնել ոչ միայն հայերուն, այլ նաեւ՝ օտարներուն։ Ահաւասիկ ա՛յս է մեր գերագոյն ցանկութիւնը։

-Ներկայիս ո՞ւր հասած են առցանց համալսարանի կազմակերպական աշխատանքները։

-Համալսարանը տակաւին սաղմնային վիճակի մէջ կը գտնուի, որովհետեւ ընթացիկ տարուան սկիզբին է, որ ձեռնարկեցինք այս աշխատանքին։ Որոշ պատկերացումներ ունինք, բայց այս պահուն մեզի համար խիստ կարեւոր է բարոյական օժանդակութիւնը։ Մեր բաժնին գործը ընթացքի մէջ է, սակայն պէտք ունինք բոլոր ուժերու մասնակցութեան։ Չմոռնանք, որ այս աշխատանքը համահայկական, համազգային տարողութիւն ունեցող երեւոյթ մըն է։ Այստեղ յատկապէս կ՚ուզեմ խօսիլ Մելգոնեան վարժարանի մասին, որ իմ կարծիքով գտածոյ գանձ մըն է՝ թառած Միջերկրականի սրտին մէջ։ Ինչո՞ւ այդ կեդրոնը միջազգային չդարձնել եւ օտարազգիներուն (յոյն, իտալացի, արաբ կամ թուրք…) մե՛ր ձեւերով չուսուցանել մե՛ր ծրագրերը։ Գիտէք, մենք՝ հայերս խաղաղասէր ազգ ենք եւ մեր շահերը պաշտպանելով օտարին վնաս չենք հասցներ, ընդհակառակն՝ կը նպաստենք աշխարհի քաղաքակրթութեան զարգացման։

-Դուք յիշեցիք «Հայկազեան» համալսարանը եւ «Մելգոնեան» վարժարանը։ Ճիշդ է, որ մենք զանազան համալսարաններ չունինք, բայց աշխարհի տարածքին գոյութիւն ունին բաւականաչափ հայագիտական ամպիոններ, որոնք կը գործեն նշանաւոր համալսարաններու մէջ։ Դուք ինչպէ՞ս կը գնահատէք այդ կեդրոններու գործունէութիւնը։

-Մեր մօտեցումը այդ ամպիոններու նկատմամբ դրական է։ Այստեղ կ՚ուզեմ յատկապէս նշել, թէ մենք նման ձեռնարկներու դէմ չենք։ Շաբաթօրեայ դպրոցներէն սկսած մինչեւ հայագիտական կեդրոնները շատ կարեւոր դերակատարութիւն ունին հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ եւ մեծ աշխատանք կը տանին նաեւ ի նպաստ ճանաչման գործին, որուն ես դէմ չեմ եւ կեանք մը պայքարած եմ այդ նպատակին հասնելու համար։ Մայրս գաղթած էր Իգդիրէն…։ Մենք պարզապէս կ՚ըսենք, որ հսկայական ուժ յատկացուցած ենք այդ աշխատանքին եւ մինչեւ հիմա միայն գաղափարի մը շուրջ կեդրոնանալով շատ քիչ բան ձեռք բերած ենք։ Ուրեմն հիմա պէտք է ընդլայնենք սահմանները…։ Այս ուղղութեամբ կարելի է Ռուսաստանի հայերու օրինակը բերել։ Այնտեղ կ՚ապրին շուրջ երկու միլիոն հայեր, որոնք ներկայացուած չեն երկրի Պետական տումային մէջ։ Աշխարհի մէջ շատ քիչ հայ երեսփոխաններ ունինք։ Քիչեր կը զբաղին քաղաքականութեամբ, իսկ մեր բոլոր խնդիրները քաղաքական լուծումներ կը պահանջեն։ Պէտք է պատրաստել քաղաքական հմուտ գործիչներ։ Անշուշտ, որ աշխատանքներ կը տարուին այդ ուղղութեամբ, բայց ոչ բաւարար չափով։

-Ուրեմն դուք միութեան գաղափարն է որ կ՚առաջադրէք։ Բայց ինչպէ՞ս կարելի է բազմազանութեան մէջ միութիւն գոյացնել։

-Առաջին հայեացքով բազմազանութիւնը թերեւս խանգարող երեւոյթ է, բայց միաժամանակ նաեւ մեծ հարստութիւն է։ Պէտք է կարողանանք միասնաբար երկխօսութիւն վարել։ Միջմշակութային յարաբերութիւնները զարգացնելու համար կարեւոր է երկխօսութիւնը, գիտելիքներու փոխանակումը։ Երկու բանիմաց մարդ միշտ կրնայ իրարու հետ լեզու գտնել։

-Արդեօք կարելի՞ է այս ամբողջը պարփակող գիտական կամ գաղափարական արժեհամակարգ մը սահմանել։

-Գիտէք երկխօսութիւնը պէտք է արդիւնաւէտ ըլլայ։ Օրինակ՝ մենք մշակած ենք մի քանի տնտեսագիտական դասընթացքներ, որոնք օգտակար են հայ մարդուն, անկախ անկէ թէ ո՛ւր կ՚ապրի։ Այսինքն այդ դասընթացքին հետեւողը իր ստացած գիտելիքները կրնայ ուրիշներուն փոխանցել, անոնց հետ յարաբերուիլ։

-Խօսեցաք տնտեսագիտութեան մասին։ Այսօրուան դրութեամբ քաղաքական յաջողութեան ետին կայ նաեւ տնտեսագիտական յաջողութիւնը։ Աւելի՛ն. տնտեսական ուժն է, որ կը պայմանաւորէ քաղաքական ուժը։ Եթէ մեր քաղաքական ուժը տնտեսական հող չունենայ, մենք չենք կրնար յաջողիլ։ Ձեր կարծիքով՝ ինչպէ՞ս կարելի է ստեղծել այդ դաշտը։

-Վերջերս Երեւանի մէջ իմ բարեկամ Արմէն Խաչիկեան հետեւեալ տեսակէտը առաջարկեց. պէտք է ստեղծել այնպիսի վայր մը, ուր կրնան հաւաքուիլ հայ մեծահարուստները, գործարարները եւ որոնք ի վիճակի են պաշտպանելու հայոց շահերը։ Անոնց աշխատանքի արդիւնքէն կրնան օգտուիլ հայերը եւ հայկական հաստատութիւնները։ Աւելորդ է ըսել, որ առանց նիւթական ներդրումներու կարելի չէ նպատակասլաց աշխատանք իրականացնել։ Աւելին՝ կարելի չէ հայկական հարցը լուծել։

-Եթէ նկատի ունենանք այսօրուան Հայաստանի կացութիւնը, կարելի է ըսել, թէ դրամը չէ որ կը պակսի մեր երկրին, այլ՝ դրամի օգտագործման եղանակը։ Տեղ մըն ալ նոյնիսկ դրամը վնասակար է…։

-Այո՛, դրամը երկսայր զէնք է, պէտք է գիտնաս անոր օգտագործման ձեւը։ Մենք պէտք է սովորինք ճիշդ բաշխել եղած գումարը։ Ես այս մէկը առաջնային խնդիր կը համարեմ հայ հանրութեան համար։

-Կարելի է գաղափարական գետնի վրայ որոշ տեսական հող մը ստեղծել։ Օրինակ՝ նկատի ունենանք Ֆրանսայի Հանրապետութիւնը, որու կարգախօսն է՝ ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն։ Արդեօք Հայաստանի համար այսօր ի զօրու կ՚ըլլա՞յ նման գաղափարախօսութիւն մը։

-Ես յոյս ունիմ, որ ապագայի առցանց համալսարանի մէջ կը հիմնուին տարբեր գաղափարախօսութիւններու մասին դասընթացքներ։ Համոզուած եմ, որ առողջ գաղափարախօսութիւնը համադրողական պէտք է ըլլայ, իր մէջ պարունակելով ազատական, հաւասար եւ ազգային պահպանողական գաղափարներ։ Ես այս ձեւակերպումը կը կոչէի եռամիասնութիւն։ Մեծ թափով զարգացող եւ ազատ տնտեսութիւն ունեցող Չինաստանի օրինակը կարելի է բերել, որու գաղափարախօսական դաշտը կը պարփակէ այս նոյն եռամիասնութիւնը։ Այն երկիրները, որոնք կրնան համադրել նշեալ երեք գաղափարները, անոնք անպայման կը յաջողին։ Այս միտքը պէտք է տարածել հայ հանրութեան շրջանակին մէջ։

-Հայ հանրութեան այդ ընդհանրական գաղափարը պետական առումով ի՞նչ օրէնսդրական մշակոյթ կ՚ենթադրէ։

-Շատ հետաքրքրական է այս հարցումը։ Ըսեմ, որ հայկական հանրութիւնը միշտ կը նայի Հայաստանին, ինչ որ շատ դրական երեւոյթ է, որովհետեւ եթէ Հայաստանը հզօր է եւ ճիշդ ուղղութեամբ կը յառաջանայ, բնականաբար ձեր նշած օրէնքն ալ պէտք է գործէ։ Հետեւաբար մենք պէտք է բարելաւենք այսօրուան Հայաստանի կացութիւնը, որպէսզի Հայրենիքը ուղեցոյց ըլլայ բոլորին համար։ Օգտուելով հանդերձ Հայրենիքի բարիքներէն պէտք է միաժամանակ անոր տանք մեր լաւագոյնը։

-Այսօր հայկական քաղաքակրթութիւնը եւ մշակոյթը ի՞նչ կրնայ տալ աշխարհին։

-Ներկայիս գոյութիւն ունի նոր քաղաքագիտական ուղղութիւն մը (այս ուղղութեան հեղինակն է գերմանացի Մաքսիմ Քանտոր), որ հասարակութեան արդիւնաւէտութիւնը կը չափէ անոր տուած ստեղծագործական արդիւնքով, այսինքն ո՛չ թէ ռումբերու եւ զէնքերու քանակով, այլ՝ մտաւորականներով, արուեստագէտներով եւ գիտնականներով։ Իմ կարծիքով՝ նոյն այս ցուցանիշով պէտք է գնահատել այս կամ այն ընկերութիւնը։ Այս առումով մենք՝ հայերս բաւանակաչափ բան տուած ենք աշխարհին՝ Արամ Խաչատրեաններով, Գառզուներով, Ալիխանեաններով, որոնք համաշխարհային համբաւ կը վայելեն։ Բայց այսօր դժբախտաբար սակաւ է հայ ստեղծագործողի թիւը։ Ուրեմն մենք պէտք է պայմաններ եւ հող ստեղծենք մեր երիտասարդներու համար, որպէսզի անոնք կարենան յօրինել, ստեղծել…, իսկ մեր նոր սերունդը ունի թէ՛ ազգային նիւթը եւ թէ խմորը։ Ես յոյս ունիմ, որ առցանց համալսարանով պիտի ծնին այն տղաներն ու աղջիկները, որոնք ի վիճակի կ՚ըլլան ստեղծելու նո՛րը։

-Վերջերս Միշիկընի համալսարանին մէջ Արա Սանճեանի նախաձեռնութեամբ գիտաժողով մը տեղի ունեցաւ՝ «Պաղ պատերազմը եւ հայերը» թեմայով։ Ըստ իս, այս պատմական խնդիրներուն քննարկումը տեղ մը օգտակար է, նկատի ունենալով, որ Սովետական Հայաստանը ձեւով մը պաշտպանուած էր, բայց միաժամանակ արտաքին աշխարհէն կտրուած ըլլալով սարսափելի քաղաքական իրավիճակի մէջ կ՚ապրէր։ Այսօր այդ երեւոյթները չքննարկելով ձեւով մը մտային-հոգեկան աշխարհ մը ստեղծուած է, ուր պատմական ճշմարտութիւնները յայտնաբերելու, նոր ուղիներ բանալու, իր անցեալը բաց աչքերով դիտելու, թերութիւններուն անդրադառնալու վերաբերող հարցերը կարծէք թէ մէկդի դրուած են։ Ձեր կարծիքով՝ հիմա պէ՞տք է անդրադառնալ այս խնդիրներուն։ Արդեօք անհրաժե՞շտ է այդ դէպքերուն անդրադառնալ գեղարուեստի միջոցով։

-Ամբողջովին համաձայն եմ ձեր հարցումի դրուածքին հետ։ Իմ օրինակը բերելով պէտք է ըսեմ, որ այո՛, ես ձեւաւոր-ւած եմ սովետական կարգերու օրով եւ բաւական այլախոհ մարդ մը եղած եմ։ Շատ անգամներ կանչուած եմ ՔԿՊ։ Քեռիս 15 տարի աքսորուած է Կուլակի ճամբարներուն մէջ… Հինգ տարեկան էի, երբ Ստալինը մահացաւ եւ լաւ կը յիշեմ, որ մայրս այդ օրը կ՚ըսէր՝ վերջապէս սատկեցաւ կէօր-պա-կէօրը…։ Այս բոլորով հանդերձ կարելի չէ պատմութիւնը ուսումնասիրել միայն սեւ ու սպիտակով։ Պէտք է իմանալ, որ այդ նոյն օրերուն մենք ունէինք մարշալներ, Հայաստանի մէջ ստեղծուած էր ակադեմիա, ունէինք նշանաւոր գիտնականներ եւ այս ամէնը՝ ստալինեան իշխանութեան օրօք։ Այո՛, այն ժամանակ նաեւ գրական լաւ գործեր կը հրատարակուէին, ինչպէս՝ Հրանդ Մատթէոսեանը, որ սքանչելի ստեղծագործութիւններ ունի։ Կ՚ուզեմ ըսել, որ այն ժամանակ բառիս բուն իմաստով բռնապետութիւն չէր տիրեր։ Ճիշդ է, որ մարդկային իրաւունքները խախտուած էին, բայց մենք ստեղծագործելու եւ աշխատելու իրաւունք ունէինք։ Այսօր Հայաստանի հիմնական խնդիրներէն մէկը աշխատանք գտնելու դժուարութիւնն է։ Գիտաշխատողը ներկայիս 100 տոլար աշխատավարձ կը ստանայ… ալ աւելին չեմ ըսեր։ Աւելացնեմ, որ ես մօտէն հետեւած եմ Արա Սանճեանի կազմակերպած գիտաժողովին եւ շատ ուրախ եմ անոր համար։ Կարեւոր էին այնտեղ արծարծուած խնդիրները։

Այստեղ պէտք է ընդգծեմ հետեւեալ երեւոյթը. ի հետեւանք Սփիւռքի հայագիտական կեդրոններու վերաբերեալ մեր ուսումնասիրութիւններուն՝ ի յայտ եկաւ, որ անոնք մեծամասնութեամբ կեդրոնացած են միայն մեր անցեալի պատմութեան առընչուող խնդիրներու վրայ, ինչ որ սխալ չէ, քանի որ առանց անցեալի պատմութեան չես կրնար յառաջանալ, բայց միաժամանակ նաեւ առանց այսօրուան պատմութեան անկարելի է հեռանկար ունենալ։ Մենք արդի հարցերը մէկ կողմ նետած ենք…։ Հիմա երկրորդ ցուրտ պատերազմի ժամանակաշրջանն է եւ մենք պէտք է մտածենք հայ ժողովուրդի ընելիքի եւ վարմունքի մասին, պէտք է խորհիլ, թէ հայկական պետութիւնը ի՞նչ քաղաքականութիւն պէտք է որդեգրէ։ Ճիշդ է, որ այսօր ազատութիւն ունինք, բայց պէտք է հարց տալ, թէ արդեօք մենք իբրեւ պետութիւն մեկուսացած չե՞նք…։ Գիտէք, այն ժամանակ սահմանները փակ էին, իսկ այսօր սահմանները բաց են, բայց դժբախտաբար այդ սահմաններէն միայն… դուրս կու գան, կ՚արտագաղթեն, չեն վերադառնար։ Ուրեմն խորքին մէջ այսօր ալ սահմանները փակ են…։

-Բայց եթէ այն օրերու պատմութիւնը չուսումնասիրուի, չքննարկուի, արդեօք կարելի՞ է խօսիլ երկրորդ ցուրտ պատերազմի մասին։

-Ո՛չ, կարելի չէ…։

-Ուրեմն, ձեւով մը Հայաստանի մէջ նման գիտաժողով կազմակերպելը անհրաժեշտ չէ՞։

-Շատ լաւ գաղափար է։

-Ուրեմն ի՞նչն է, որ կ՚արգիլէ։

-Ո՛չ մէկ բան, պարզապէս հնարաւորութիւններու եւ ցանկութեան պակաս կայ։ Ես անձամբ մեծ հաճոյքով նման ձեռնարկ կը կազմակերպէի։ Ըսեմ նաեւ որ ցուրտ պատերազմներու համեմատութեան նիւթով ռուսական ակադեմիոյ ամսագրին մէջ ես յօդուած ստորագրած եմ տակաւին 2004 թուականին, որովհետեւ կը կանխատեսէի, որ երկրորդ ցուրտ պատերազմը մեր մօտն է։ Այսօր պէտք է խորհիլ նաեւ, թէ ի՞նչ կը սպասէ մեզի՝ ծայրայեղական շարժումներու աճի ժամանակաընթացքին։ Անշուշտ թէ ամէն ինչ պէտք է բազմակողմանի ուսումնասիրել։ Պէտք է քննարկես անցեալի դէպքերը, որպէսզի հասկանաս ներկան եւ կանխատեսես ապագան։ Գիտէք, այս բոլորը շատ բարդ խնդիրներ են եւ համեմատաբար մեծ միջոցներ կը պահանջեն։

-Քիչ մըն ալ խօսինք «Նորավանք»ի հիմնադրութեան մասին։ Դո՞ւք յղացաք այդ գաղափարը։

-Նախկին վարչապետ Անդրանիկ Մարգարեանը յղացաւ այս հիմնադրամի ստեղծման գաղափարը։ Ես կը կարծեմ, թէ մեր նոր վարչապետն ալ նոյն չափ ուշադրութիւն կը դարձնէ այս աշխատանքին։ Չմոռանամ ըսել, որ այս տարիներու ընթացքին մենք նաեւ շուրջ 400 ամսագիր եւ 80 մենագրութիւն հրատարակած ենք։

-Հասկնալի է «Նորավանք»ին մատուցած նախկին վարչապետ Մարգարեանի օժանդակութիւնը։ Բայց եթէ չըլլային գիտական ներդրումն ու կարողութիւնները հնարաւոր պիտի չըլլար այս աշխատանքին իրագործումը։ Գիտական առումով դուք ինչպէ՞ս ներկայացուցիք այս ծրագիրը։

-Ես երկար տարիներ հարիւրաւոր գիտական ուսումնասիրութիւններ եւ հետազօտութիւններ կատարած ու հրատարակած եմ եւ այս ծրագիրն ալ այդ աշխատանքներու արդիւնքն էր։ Տեղեկացնեմ, որ համաձայն «Նորավանք»ի կանոնագրութեան՝ Հայաստանի օրուան վարչապետը մեր հոգաբարձուներու ղեկավարը կը հանդիսանայ։

-Ես կ՚ուզէի անդրադառնալ նաեւ Հայաստանի մէջ օտարերկրեայ համալսարաններու հարցին, որոնք այսօր թերեւս աւելի մեծ վարկ կը վայելեն, քան թէ հայկական համալսարանները։

-Ես ընդհանրապէս դէմ չեմ օտարերկրեայ համալսարաններուն, բայց կ՚ուզեմ, որ հայկականը աւելի զօրաւոր ըլլայ։ Իմ փափաքն է, որ հայ ուսանողները օտար համալսարաններու մէջ ուսանելէ յետոյ գիտակցին, որ պէտք է ծառայեն Հայաստանին։

-Կարելի՞ է եզրակացնել, թէ առցանց համալսարանի ստեղծման ետին կայ նաեւ հայ գիտական միտքը վերանորոգելու գաղափարը, որ հիմնուած կ՚ըլլայ իրապէս մտաւորական ներդրումի վրայ։

-Այո՛, այդ է մեր հեռանկարը եւ տեսլականը։