ԹՈՒՐՔԻԱՆ ՔՆՆՈՒԹԵԱՆ ԱՌՋԵՒ

Ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին հա­մար Թուր­քիոյ մէջ ըն­թա­ցող քա­ղա­քա­կան խմո­րում­նե­րը դար­ձած են շեշ­տա­կիօ­րէն կա­րե­ւոր, մա­նա­ւանդ Թուր­քիոյ այ­սօ­րուան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն ա­րաբ-իս­լա­մա­կան աշ­խար­հին բա­ցուե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թեան պատ­ճա­ռով: Ակ­նե­րեւ է նաեւ, որ Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Րէ­ճէպ Թա­յյիպ Էր­տո­ղան իր հեր­թա­կան ճա­ռե­րուն մէջ սկսած է կար­կի­նը լայն բա­նա­լով պատ­գամ­ներ յղել ո՛չ միայն Թուր­քիոյ քա­ղա­քա­ցի­նե­րուն, այլ՝ ամ­բողջ ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին սկսեալ Կա­զզէէն, անց­նե­լով Ե­րու­սա­ղէմ, Պէյ­րութ, Գա­հի­րէ ու Դա­մաս­կոս: Այս փո­խկա­պակ­ցու­թեան եւ ըմբռ­նում­նե­րու մօ­տի­կու­թեան ա­ռըն­թեր ակ­նե­րեւ է նաեւ, որ ա­րա­բա­կան աշ­խար­հը զօ­րակ­ցա­կան կե­ցուածք կ՚ակն­կա­լէ Թուր­քիա­յէն՝ Իս­րա­յէ­լի հետ իր ու­նե­ցած տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րուն եւ գրե­թէ կէս դա­րէ ի վեր շա­րու­նա­կ-ւող հա­կա­մար­տու­թեան ա­ռըն­թեր: Այս­տեղ պէտք է նաեւ շեշ­տադ­րել, որ Էր­տո­ղա­նի իշ­խա­նու­թեան օ­րե­րուն Թուր­քիան ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լալ­ով Իս­րա­յէ­լի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն հան­դէպ ը­րած է ծանր մե­ղադ­րանք­ներ եւ քննադա­տու­թիւն­ներ, ո­րոնց հե­տե­ւան­քով եր­կու եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ առ­կայ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ան­նա­խա­դէպ լա­րուա­ծու­թիւն ապ­րած են:

Այս­պէս Լի­բա­նան հրա­պա­րա­կուող «Ալ Սա­ֆիր» պար­բե­րա­կա­նի հե­ղի­նակ­նե­րէն՝ Խա­լիլ Հարպ իր «Թուր­քիան վա­խու զէն­քին եւ միաց­նող սուլ­թա­նի քըն-նու­թեան ա­ռջեւ» խո­րագ­րեալ յօ­դուա­ծին մէջ կը գրէ, թէ 1 Նո­յեմ­բե­րի ընտ­րու­թիւն­նե­րուն ար­դիւն­քը ո՛չ միայն ընտ­րա­կան յաղ­թա­նակ ե­ղաւ ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան հա­մար, այլ նաեւ՝ յա­ւե­լեալ քա­ղա­քա­կան ի­րա­ւա­սու­թիւն­ներ շնոր­հեց յատ­կա­պէս հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գա­հին: Ա­րաբ վեր­լու­ծա­բա­նը նաեւ նկա­տել կու տար, որ այս ընտ­րու­թիւն­նե­րը ճա­նա­պարհ կը բա­նա­յին Թուր­քիոյ ժո­ղո­վուր­դին էու­թե­նա­կան հար­ցադ­րում­ներ ը­նե­լու եւ կողմ­նո­րո­շ-ւե­լու իր ա­պա­գա­յին ա­ռըն­թեր: Հարպ նաեւ ը­սած է, որ Էր­տո­ղան բա­ցա­յայտ կեր­պով քուէ­ներ խնդրած է Թուր­քիոյ ժո­ղո­վուր­դէն՝ ա­նոր դի­մաց խոս­տա­նա­լով երկ­րին վե­րա­դարձ­նել իր ան­դորրն ու կա­յու­նու­թիւ­նը։ «Տուէք ին­ծի ձեր քուէ­նե­րը եւ ես պատ­րաստ եմ ան­դորրն ու անվ­տան­գու­թիւ­նը ամ­րապն­դել», ը­սած է Էր­տո­ղան: Վեր­լու­ծա­բա­նը նաեւ նկա­տել տուած է, որ ընտ­րու­թիւն­նե­րու ար­դիւնք­նե­րը ան­նա­խա­տե­սե­լի էին ո՛չ միայն Թուր­քիոյ ընդ­դի­մա­դիր ճա­կատ­նե­րուն հա­մար, այլ՝ նոյն­պէս Էր­տո­ղա­նի հա­մա­կիր ե­ղող վեր­լու­ծա­բան­նե­րուն մօտ: Ան մէջ­բե­րե­լով ընդ­դի­մա­դիր «Այ­տըն­լըք» պար­բե­րա­կա­նի մէկ զգայ­ցունց վեր­տա­ռու­թիւ­նը, ուր գրուած էր. «Սուլ­թա­նու­թեան ան­կու­մի օր»ը, նաեւ կը յայտ­նէ, որ Թուր­քիոյ տար­բեր հա­տ-ւած­նե­րուն մօտ ընտ­րու­թիւն­նե­րէն ա­ռաջ տի­րող ա­նո­րոշ մթնո­լոր­տը ան­նա­խա­դէպ էր եւ իր տա­րո­ղա­կա­նու­թեամբ ա­ւե­լի շեշ­տուած քան 1997 թուա­կա­նը, երբ վար­չա­պետ Նեճ­մետ­տին Էր­պա­քա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան դէմ «սպի­տակ յե­ղա­փո­խու­թիւն մը» ի­րա­կա­նա­ցուե­ցաւ:

 Խա­լիլ Հարպ իր յօ­դուա­ծի ա­ւար­տին ման­րա­մասն թի­ւեր ներ­կա­յաց­նե­լով կու տայ քուէ­նե­րու ընդ­հա­նուր պատ­կե­րը՝ դի­տել տա­լով, որ ԱՔ կու­սակ­ցու­թիւ­նը  յա­ջո­ղած է իր սնտուկ­նե­րը ի­ջեց­նել ՀՏՓ­-ի եւ ա­ռա­ւե­լա­պէս ՄՀՓ­-ի քուէ­նե­րը: Ա­րաբ վեր­լու­ծա­բա­նը կա­րե­ւո­րե­լով ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան կեդր­ո­նա­կան եւ ու­ժեղ կա­ռա­վա­րու­թիւն մը կազ­մե­լու այ­սօ­րուան հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը՝ հարց տուած է, թէ ար­դեօք Էր­տո­ղան պի­տի յա­ջո­ղի՞ երկ­րին մէջ տի­րող բա­ժա­նու­մի մթմո­լոր­տը վե­րաց­նել եւ այդ­պէ­սով դուրս հա­նել Թուր­քիան «շի­շի մը մէջ բանտար­կուած» ի­րա­վի­ճա­կէն:

Իր կար­գին, Լոն­տոն հրա­տա­րա­կուող «Ալ Հա­յաթ» պար­բե­րա­կա­նի Ան­գա­րա­յի թղթա­կից Եու­սուֆ Ալ Շա­րիֆ կարճ յօ­դուած մը ստո­րագ­րե­լով կը գրէ, թէ իշ­խող ԱՔ կու­սակ­ցու­թիւ­նը եւ յատ­կա­պէս Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նը 1 Նո­յեմ­բե­րի ընտ­րու­թիւն­նե­րով յա­ջո­ղե­ցան ի­րենց ուղ­ղուած 7 Յու­նի­սի ար­դիւնք­նե­րու «ապ­տակ»էն ուշ­քի գալ եւ վե­րա­դիր­քա­ւո­րուիլ ու դառ­նալ ա­ւե­լի ու­ժեղ, քան ինչ որ էին Յու­նի­սի ընտ­րու­թիւն­նե­րէն ա­ռաջ: Լրագ­րո­ղը նաեւ նկա­տել տուած է, որ թուրք ընտ­րո­ղը այս ընտ­րու­թիւն­նե­րով իր ձե­ւով «պատ­ժեց» Թուր­քիոյ ազ­գա­յնա­կան­նե­րը եւ ու­ժեղ հա­րուած մը տուաւ ա­նոնց: Ըստ Ալ Շա­րի­ֆի, այս ընտ­րու­թիւն­նե­րը ո՛չ միայն ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան յաղ­թա­նա­կը կը հա­մա­րուին, այլ մաս­նաւ­ո­րա­պէս Տեւ­լէթ Պահ­չե­լիի գլխա­ւո­րած ՄՀՓ­-ին պար­տու­թիւ­նը: «Ալ Հա­յա­թ­»ի լրագ­րո­ղը իր յօ­դուա­ծի ա­ւար­տին հար­ցում մը ուղ­ղե­լով բարձ­րա­ձայ­նած է այն մա­սին, թէ ար­դեօք այս ընտ­րու­թիւն­նե­րէն ետք նոր տագ­նապ մը պի­տի յա­ռա­ջա­նա՞յ երկ­րի Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նի եւ Վար­չա­պետ Ահ­մէտ Տա­վու­տօղ­լու­ի մի­ջեւ, նշե­լով նաեւ, որ Թուր­քիոյ վար­չա­պե­տը այս ընտ­րու­թիւն­նե­րուն գրան­ցուած յաղ­թա­նա­կը կը վե­րագ­րէ իր տա­րած եւ հո­վա­նա­ւո­րած ընդ­նա­հուր աշ­խա­տանք­նե­րուն, մինչ Էր­տո­ղան եւս կը հա­ւա­տայ, թէ յա­ղ­թա­նա­կը նախ եւ ա­ռաջ կը պատ­կա­նի ի­րեն:

Բաց աս­տի, «Ալ Հա­յաթ»ի նախ­կին խմբա­գիր Ժի­հատ Ալ Խա­զէն «Էր­տո­ղան յաղ­թեց ընտ­րու­թիւն­նե­րուն, բայց ոչ խա­ղա­ղու­թեան» խո­րագ­րեալ յօ­դուա­ծով եւ ներ­կա­յաց­նե­լով ընդ­հա­նուր ի­րա­վի­ճա­կը՝ խոր մտա­հո­գու­թիւն յայտ­նած է Թուր­քիոյ ա­րեւմ­տեան գա­ւառ­նե­րուն մէջ ե­ղած ա­րիւ­նա­հե­ղու­թեան հա­մար: Խա­զէմ, որ չէ թաք­ցու­ցած իր հիաց­մուն­քը Թուր­քիոյ գոր­ծող վար­չա­պե­տին եւ նա­խա­գա­հին հաս­ցէին՝ յայտ­նած է, թէ ա­նոնք մեծ սխալ­ներ թոյլ տուին մաս­նա­ւո­րա­պէս ե­գիպ­տա­կան թղթած­րա­րին ա­ռըն­թեր: Խա­զէն գրած է, թէ Թուր­քիոյ հա­մար այ­սօր ա­մե­նէն ա­ռաջ­նա­յին խնդի­րը քրդա­կան հարցն է եւ հարց տա­լով ընդգ­ծած է, թէ ար­դեօք իշ­խող կու­սակ­ցու­թիւ­նը եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս երկ­րի նա­խա­գա­հը պի­տի կա­րո­ղա­նա՞ն քիւր­տե­րուն հետ լե­զու գտնել: Ան նաեւ կա­րե­ւո­րած է ըն­կե­րա­յին եւ տնտե­սա­կան այն ձեռք­բե­րում­նե­րը, ո­րոնք ի­րա­գոր­ծուե­ցան այս իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն ձե­ռամբ: Խա­զէն իր յօ­դ-ւա­ծը կ­­՚ա­ւար­տէ նշե­լով, թէ Թուր­քիոյ նա­խա­գա­հը այս ընտ­րու­թիւն­նե­րը յա­ջո­ղե­ցաւ յաղ­թա­նա­կով պսա­կել ու հարց տա­լով, թէ ար­դեօք ան պի­տի կա­րո­ղա­նա՞յ «նուա­ճել» խա­ղա­ղու­թիւ­նը:

Միւս կող­մէ, «Շա­րըք Ալ Աու­սաթ» թեր­թի վեր­լու­ծա­բան Սաէր Ապ­պաս «Թուր­քե­րը վե­րա­դար­ձան ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան գիր­կը» խո­րագ­րեալ յօ­դուա­ծով մը նկա­տել տուած է, թէ երկ­րին մէջ տե­ղի ու­նե­ցած զի­նուո­րա­կան թէժ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը պատ­ճառ հան­դի­սա­ցան, որ Թուր­քիոյ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը իր ու­ժե­րը լա­րէ եւ իր քուէ­նե­րը տայ իշ­խող կու­սակ­ցու­թեան: Ըստ Ապ­պա­սի, այդ­պէ­սով թուրք հա­սա­րա­կու­թիւ­նը իր վստա­հու­թիւ­նը վա­ւե­րա­թուղ­թի վե­րա­ծե­լով տուած ե­ղաւ ոչ միայն Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նին եւ ա­նոր վար­չա­խում­բին, այլ «յայ­տա­րա­րեց», որ ի­րեն հա­մար ա­մե­նէն կա­րե­ւորն ու հիմ­նա­կա­նը երկ­րին մէջ կա­յու­նու­թեան եւ ա­պա­հո­վու­թեան վե­րա­կան­գնումն ու պահ­պա­նումն են: «Շարք Ալ Աու­սաթ»ի վեր­լու­ծա­բա­նը շեշ­տած է նաեւ, թէ 1 Նո­յեմ­բե­րի ընտ­րու­թիւն­նե­րուն կա­րե­ւոր է նկա­տել, որ թուրք ազ­գայ­նա­կան ՄՀՓ­-ի օգ­տին քուէար­կող­նե­րու կա­րե­ւոր մէկ տո­կո­սը իր քուէ­նե­րը նե­տած է ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան, այդ մէ­կը վե­րագ­րե­լով կու­սակ­ցու­թիւ­նէն ներս առ­կայ ե­րե­ւե­լի տա­րա­ձայ­նու­թիւն­նե­րը եւ պա­ռա­կտու­մը, նշե­լով նաեւ, որ ՄՀՓ­-ի շար­քե­րէն ներս այդ ի­րա­վի­ճա­կը կրնայ ա­ւե­լիով շեշ­տուիլ ընտ­րու­թիւն­նե­րէն ետք:

Թուր­քիոյ ընտ­րու­թիւն­նե­րուն ա­ռու­մով ա­րա­բա­կան մա­մու­լին ընդ­հա­նուր կար­ծի­քը գրի առ­նե­լէ ետք պարզ է, որ տար­բեր ա­ռում­նե­րով ա­րաբ­նե­րուն մօտ Թուր­քիոյ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ա­ռըն­թեր տար­բեր հար­ցադ­րում­ներ կան: Անվս­տա­հու­թիւն բա­ռը պի­տի չգոր­ծա­ծեմ, ո­րով­հե­տեւ մե­ծաւ մա­սամբ սիւն­նի աշ­խար­հին խօս­նակ հան­դի­սա­ցող օ­րա­թեր­թե­րուն մէջ կայ զգոյշ վե­րա­բե­րում մը եւ այդ վե­րա­բեր­մուն­քը բնա­կա­նա­բար գե­տին շա­հած է Էր­տո­ղա­նի եւ ա­նոր կու­սակ­ցու­թեան Սու­րիոյ տագ­նա­պին ա­ռըն­թեր եւ Նա­խա­գահ Պե­շար Է­սա­տին դէմ ու­նե­ցած բա­ցա­յայտ ժխտա­կան կե­ցուած­քով: Է­սա­տի դէմ ի­րենց կե­ցուած­քով Թուր­քիոյ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը մին­չեւ այս պա­հը կը շա­րու­նա­կեն մնալ ի­րենց կարծ­րու­թեա­ն վ­րայ: Շիի­նե­րը եւս զգոյշ են քրդա­կան թէ­զին ամ­րապնդ­ման դի­մաց: Քրդա­կան նոր ի­րա­վի­ճա­կի մը ե­րե­ւու­մը տա­նե­լի չէ ո՛չ միայն Թուր­քիոյ, այլ նաեւ՝ Սու­րիոյ եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս Ի­րա­նի հա­մար:

Այս փաս­տագ­րում­նե­րէն ան­դին եր­թա­լով կա­րե­լի է ը­սել, որ ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին ու մաս­նա­ւո­րա­պէս սիւն­նի աշ­խար­հին հա­մար Էր­տո­ղան պի­տի շա­րու­նա­կէ մնալ վստա­հե­լի եւ հիմ­նա­րար ուժ մը, ո­րուն կա­րե­լի է յե­նուլ մաս­նա­ւո­րա­պէս զի­նուո­րա­կան հա­ւա­նա­կան մի­ջատ­մու­թիւն­նե­րու կամ օ­ժան­դա­կու­թիւն­նե­րու հա­մար:

Ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին հա­մար Էր­տո­ղա­նի աստ­ղը պի­տի փայ­լի այն­քան ժա­մա­նակ, երբ ա­նոր խօ­սած լե­զուին նրբե­րանք­նե­րուն մէջ կայ իս­լա­մա­կան շեշ­տադ­րու­մով մը խօ­սե­լու եւ հա­մաիս­լա­մա­կան ար­ժէք­նե­րով իշ­խե­լու եւ գոր­ծե­լու ե­ղա­նակ­նե­րը:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ
Ե­րե­ւան