ՇԻԻ ԿՐՕՆԱՒՈՐԻ «ՊԱՏԺՈՒՄ»ԷՆ ԵՏՔ ՌԻԱՏ-ԹԵՀՐԱՆ ԼԱՐՈՒՄԸ ՆՈՐ ՀԱՆԳՐՈՒԱՆԻ ՇԵՄԻՆ

2 Յու­նուա­րին Սէու­տա­կան Ա­րա­բիոյ Ներ­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թեան կող­մէ հրա­պա­րա­կուած հա­ղոր­դագ­րու­թիւ­նը, որ կը յայտ­նէր ծայ­րա­յե­ղական­նե­րու դէմ գոր­ծադ­րուած մա­հա­պա­տի­ժին մա­սին, քա­ղա­քա­կան պայ­թու­մի մը հե­տե­ւանք­նե­րը ու­նե­ցաւ: Քա­ռա­սուն­վեց ծայ­րա­յե­ղա­կան­նե­րու դէմ ե­ղած պա­տի­ժէն ան­դին շիի կրօ­նա­ւոր Շէյխ Նը­մըր Պա­քէր Ալ Նը­մը­րին դէմ ե­ղած մա­հա­պա­տի­ժը, որ անս­պա­սե­լի էր, լա­րուա­ծու­թեան գա­գաթ­նա­կէ­տին կը հաս­ցնէր իս­լա­մա­կան աշ­խար­հի եր­կու գլխա­ւոր հա­մայնք­նե­րու ա­ռաջ­նորդ հա­մա­րուող մայ­րա­քա­ղաք­նե­րը՝ Թեհ­րանն ու Ռիա­տը:

Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ առ­կայ տագ­նա­պա­լի ի­րա­վի­ճա­կին մէջ հիմ­նա­րար դեր ու­նե­ցող սիւն­նի Սէու­տա­կան Ա­րա­բիան եւ շիի Ի­րա­նը, վեր­ջին տա­րի­նե­րուն ար­դէն կ­­՚ապ­րէին ե­րե­ւե­լի լա­րուած մթնո­լորտ մը, բա­ցի ան­կէ, որ Ռիա­տի եւ իր հա­մա­խոհ­նե­րուն հա­մար Ի­րա­նի ու­նե­ցած մօ­տե­ցում­նե­րը դար­ձած էին ա­նըն­դու­նե­լի:

Սու­րիոյ տագ­նա­պին սկիզբ առ­նե­լէն ա­ռաջ իս­լա­մա­կան աշ­խար­հին հա­մար (սիւն­նի) խորթ էր Նա­խա­գահ Պե­շար Է­սա­տին կեր­տած դա­շին­քը Ի­րա­նին հետ: Ա­ւե­լի ուշ պարզ պի­տի դառ­նար, որ Է­սա­տի մշա­կած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը տուն կու տար սու­րիա­կան տագ­նա­պի ուռ­ճաց­ման: Սկիզ­բը բա­ւա­կան լուռ ե­րեւ­ցող հա­­կամարտու­թիւ­նը օ­րէ օր ա­ւե­լի ե­րե­ւե­լի կը դառ­նար եւ Ա­րա­բա­կան ծո­ցի վրայ կա­րե­ւոր ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցող Ռիատ կը փոր­ձէր ոչ միայն ստեղ­ծել իր ազ­դե­ցու­թեան գօ­տի­նե­րը, այլ նաեւ ծրագ­րուած ո­ճով ա­տե­լու­թիւն կը սեր­մա­նէր Թեհ­րա­նի դէմ, զայն նկա­տե­լով ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին հա­մար վտան­գա­ւոր տէ­րու­թիւն մը:

Իր կար­գին Թեհ­րան, որ մեծ գին վճա­րե­լով կը փոր­ձէր հա­կամար­տու­թեան նոր կար­միր գի­ծեր գծել, կ­­՚ամ­րաց­նէր իր ներ­կա­յու­թիւ­նը յատ­կա­պէս Սու­րիոյ մէջ: Եր­կու հա­կա­մար­տող կող­մե­րը տեղ մը կը հա­մա­ձայ­նէին, որ Սու­րիոյ մէջ ըն­թա­ցող հա­կամար­տու­թիւ­նը ներ­դա­ւա­նա­կան խորք ու­նե­ցող տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րուն միակ ա­ւա­զանն էր:

Վե­րա­դառ­նա­լով Շէյխ Նը­մըր Պա­քէր Ալ Նը­մը­րի մա­հա­պատ­ժի են­թար­կուե­լուն՝ նախ պէտք է նշել, որ մե­ծա­մաս­նու­թեամբ շիի­նե­րով բնա­կե­ցուած Ալ Քա­թիֆ եր­բեք ալ հաշտ աչ­քով չէ ըն­կա­լուած Ապ­տըլ Ա­զիզ իշ­խող գեր­դաս­տա­նին կող­մէ: Մա­նա­ւանդ մա­հա­պա­տիժ կրող կրօ­նա­կան գոր­ծի­չը, ո­րուն բո­լոր պատ­գամ­նե­րը ծանր մե­ղադ­րանք­ներ էին իշ­խող ըն­տա­նի­քի հաս­ցէին: 1959 թուա­կա­նին Քա­թի­ֆի Ալ Աուա­միյ­յա շրջա­նը ծնած կրօ­նա­ւո­րը իր ծայ­րա­յեղ կե­ցուածք­նե­րուն պատ­ճա­ռով հեր­թա­բար 2006, 2009 եւ 2014 թուա­կան­նե­րուն կը բա­նտար­կուէր: Ի­րա­նեան Քոմ քա­ղա­քին մէջ իր կրօ­նա­կան ուս­մուն­քը կա­տա­րե­լա­գոր­ծած Ալ Նը­մըր եր­կար ժա­մա­նակ ապ­րած էր Ի­րա­նի մէջ, ու ան­կէ ետք փո­խադ­րուած՝ Սու­րիա ու ա­պա Սէու­տա­կան Ա­րա­բիա: Սէու­տա­կան տար­բեր թեր­թեր կրօ­նա­ւո­րի մա­հա­պա­տի­ժի են­թար­կուե­լէն ետք գրած են, որ թա­գա­ւո­րու­թեան նախ­կին գա­հա­ժա­ռանգ Նա­յէֆ Ապ­տըլ Ա­զի­զին (մա­հա­ցած 2012 թուա­կա­նին) մա­հուը­նէ ետք Նը­մը­րի ա­նոր դէմ ար­տա­սա­նած խօս­քե­րը պատ­ճառ դար­ձած են վեր­ջի­նիս ձեր­բա­կալ­ման: Ատ­կէ ետք տե­ղի ու­նե­ցած դատա­վա­րու­թեան իբ­րեւ ար­դիւնք Ալ Նը­մըր մա­հա­պա­տի­ժի կ­­՚ար­ժա­նա­նար: Տե­ղին է նշել, որ Ռիա­տի ա­մե­նէն վստա­հե­լի դաշ­նա­կի­ցը՝ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ, ինչ­պէս նաեւ Մեծն Բրի­տա­նիա եւ Գեր­մա­նիա կրօ­նա­ւո­րի մա­հուան լու­րին հրա­պա­րա­կու­մէն ժա­մեր անց զգու­շաց­ման կո­չեր ը­նե­լով մտա­վա­խու­թիւն կը յայտ­նէին, որ տե­ղի ու­նե­ցա­ծը ան­կան­խա­տե­սե­լի հե­տե­ւանք­ներ ու­նե­ցող սիւն­նի-շիի հա­կա­մար­տու­թեան դուռ մը կրնար բա­նա­լ: Բա­ցի ատ­կէ, կա­րե­ւոր էր մա­հա­պա­տի­ժը ի­րա­կա­նաց­նե­լու թուա­կա­նը: Մինչ Սու­րիոյ ու Եէ­մէ­նի մէջ քա­ղա­քա­կան ընդ­հա­նուր խմո­րում­նե­րու հանգ­րուան մը սկիզբ կ­­՚առ­նէր, Ռիատ իր խոր­քա­յին դժգո­հու­թիւ­նը կը յայտ­նէր յատ­կա­պէս Ռու­սաս­տա­նի Սու­րիոյ մէջ ու­նե­ցած դե­րին ա­ռըն­չու­թեամբ եւ կը պայ­թեց­նէր այս անս­պա­սե­լի ռում­բը:

Սու­րիա­կան գետ­նի վրայ ռու­սա­կան զօր­քե­րուն ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ Սու­րիոյ բա­նա­կին գրա­ն­ցած յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րը ան­հա­ն­գստա­ցու­ցած էին Ռիա­տը: Իսկ շիի հու­սի զի­նեալ­նե­րուն դէմ Եէ­մէ­նի տար­բեր շրջան­նե­րուն մէջ ըն­թա­ցող մար­տե­րը ոչ միայն ան­հանգս­տու­թիւն, այլ նաեւ յու­սա­բեկ­ման նշան­ներ ցոյց կու տա­յին: Եր­կու պա­րա­գա­նե­րուն ալ պէտք է ար­ձա­նագ­րել ռու­սա­կան զէն­քի գոր­ծօ­նը, որ բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ կա­րե­ւոր յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րու պատ­ճառ կը դառ­նար: Այս ան­ցու­մա­յին փու­լին էր ու­րեմն, որ Ռիատ «հան­գիստ խղճո­վ» մա­հա­պա­տի­ժի կ­­՚են­թար­կէր Նը­մըր Ալ Նը­մը­րը, սպա­սե­լով նախ Մոս­կուա­յի ու ա­պա Թեհ­րա­նի հա­կազ­դե­ցու­թիւն­նե­րուն:

Ա­մե­րի­կեան Քար­նե­կի հիմ­նար­կի Մի­ջին Ա­րե­ւե­լքի հար­ցե­րու մաս­նա­գէտ Ճէյմս Ֆի­լիփ իր օ­րեր ա­ռաջ հրա­պա­րա­կած վեր­լու­ծա­կա­նին մէջ կը գրէ, թէ եր­կու տէ­րու­թիւն­նե­րուն մի­ջեւ 1977 թուա­կա­նէն ի վեր (Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադր­ման թուակա­նը) առ­կայ տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րու տո­մա­րին մէջ գրան­ցուող վեր­ջին դէպ­քե­րը ան­նա­խա­դէպ են: Վեր­լու­ծա­բա­նը նաեւ կար­ծիք կը յայտ­նէ, որ մինչ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ կը պատ­րա­սուի «ամ­բող­ջա­պէս հե­ռա­նա­լ» Մի­ջին Ա­րե­ւել­քէն, ան­դին սպա­սե­լի է, որ շրջա­նին մէջ գե­րա­կա­յու­թիւն պա­հել փոր­ձող եր­կու կող­մե­րը ըլ­լան ա­ւե­լի սթափ եւ հե­տե­ւին ի­րա­րու քայ­լե­րուն: Այ­սինքն գա­լիք հանգ­րուա­նի նա­խա­պատ­րաս­տու­թեան մէջ եր­կու եր­կիր­նե­րը պի­տի փոր­ձեն ա­ռա­ւե­լա­գոյն չա­փով գե­տին շա­հիլ եւ սե­ղա­նի վրայ դնել ի­րենց կու­տա­կած քար­տե­րը:

Կայ նաեւ այն մօ­տե­ցու­մը, ըստ ո­րուն այս ու­ժե­րու լա­րու­մը կրնայ ամ­բող­ջա­կան հա­կա­մար­տու­թեան նոր հանգ­րուան մը բա­նալ, տրուած ըլ­լա­լով, որ Ռիատ մեծ համ­բե­րա­տա­րու­թեամբ հե­տե­ւե­լէ ետք Սու­րիոյ եւ Եէ­մէ­նի դէպ­քե­րուն, կը հա­տէր ընդգ­ծուած կար­միր գի­ծը եւ կը բա­նեց­նէր են­թա­կա­յա­կան պայ­թում յա­ռա­ջաց­նող ազ­դու մի­ջոց մը:

Լա­րուա­ծու­թեան եւ շրջա­նին վրայ ա­ւե­լի մեծ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­նա­լ փոր­ձող եր­կու եր­կիր­նե­րուն հա­մար կայ նաեւ երկ­րորդ կա­րե­ւոր բե­մագ­րու­թիւն մը, ըստ ո­րուն Ռիատ եւ Թեհ­րան ինչ­պէ՛ս մօ­տիկ ան­ցեա­լին գոր­ծի կրնան լծել ի­րենց պա­տե­րա­զմա­կան երկ­րորդ կար­գի դար­պաս­նե­րը: Այ­սինքն ճա­կա­տում­նե­րը կրնան ըլ­լալ երկ­րորդ մա­կար­դա­կի ճա­կա­տում­ներ եւ եր­կիր­նե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րը կռի­ւի կը մղէ իր ազ­դե­ցու­թեան գօ­տիի յա­ռա­ջա­պահ ու­ժե­րը: Այս ընդ­հա­նուր ծի­րին մէջ պէտք է տե­ղադ­րել Լի­բա­նա­նը, ո­րուն կա­յու­նու­թիւ­նը եւ անվ­տան­գու­թեան հար­ցը վեր­ջին հինգ տա­րի­նե­րուն պահ­պա­նուած էր վա­յե­լե­լով եր­կու եր­կիր­նե­րուն նե­ցու­կը:

Լի­բա­նա­նի սպա­սուած նա­խա­գա­հի ընտ­րու­թեան վեր­ջին նա­խա­ձեռ­նու­թեան սա­ռե­ցու­մը, ո­րուն հե­ղի­նակն է Պէյ­րու­թի մէջ Ռիա­տի գլխա­ւոր դաշ­նա­կից՝ Սաատ Հա­րի­րին (Լի­բա­նա­նի նախ­կին վար­չա­պետ), կը դրուէր սառ­նա­րան ու երկ­րի լրա­տուա­մի­ջոց­նե­րու գլխա­ւոր ա­ռանց­քը կը դառ­նար Ռիատ-Թեհ­րան բա­ցա­յայտ լա­րումն ու Նըր Ալ Նը­մը­րի սպան­ու­թե­նէն ետք գա­լիք հանգ­րուա­նին վեր­լու­ծու­մը:

Միւս կող­մէ լա­րուա­ծու­թեան այս ընդ­հա­նուր մթնո­լոր­տին մէջ գետ­նի վրայ ե­րե­ւե­լի կեր­պով յա­ռաջ կը տա­րուի «Ի­րաք-Շա­մի իս­լա­մա­կան պե­տու­թիւն»ի (Ի­ՇԻՊ) կա­րե­ւոր հա­րուած­ներ տա­լու ընդ­հա­նուր գոր­ծըն­թա­ցը: Մաս­նա­ւո­րա­պէս Ի­րա­քի մէջ տե­ղի ու­նե­ցող դէպ­քե­րը կը մատ­նեն այն մա­սին, որ ի տար­բե­րու­թիւն ե­րէ­կուան Ի­ՇԻՊ-ի, այ­սօր ան­ցած է պաշտ­պա­նո­ղա­կան դիր­քե­րու եւ ծանր կո­րուստ­նե­ր կ­րե­լէ բա­ցի ընդ­հա­նուր յու­սալ­քու­թիւն մը կայ ա­նոր շար­քե­րուն մէջ:

Մինչ Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ յա­ռա­ջի­կայ ա­միս­նե­րուն ա­ւե­լի պի­տի մխրճուի իր նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թեան մրցա­վազ­քին մէջ, ան­դին Մոս­կուա եւ Փա­րիզ պի­տի շա­րու­նա­կեն ի­րենց հա­րուած­նե­րը սաս­տակց­նել Ի­ՇԻՊ-ի դէմ: «Հատ­ման եւ միաց­մա­ն» գիծ ե­ղող Ի­ՇԻՊ, այ­սօր ընդ­հա­նուր լա­րում­նե­րու մէջ կա­րե­ւոր դեր կը կա­տա­րէ: Այն ի­մաս­տով, որ թէ՛ Ռիատ եւ թէ Թեհ­րան հա­մա­ձա­յ­նած են, որ ա­հա­բեկ­չու­թեան դէմ տա­րուող պայ­քա­րը ան­յե­տաձ­գե­լի է:

Այ­սինքն ա­նոնք կը գի­տակ­ցին, որ հակա­ռակ առ­կայ բո­լոր լա­րում­նե­րուն, Ի­ՇԻՊ-ի դէմ գոր­ծա­կա­ցու­թիւ­նը պի­տի շա­րու­նա­կուի, մին­չեւ որ զի­նեալ­նե­րը զի­նա­թա­փուին կամ կա­րե­լի ըլ­լայ զա­նոնք պա­հել «աք­ցա­ն­»ի տակ:

Ճիշդ է, որ վաղ է այս մա­սին խօ­սի­լը, բայց գե­տնի վրայ ըն­թա­ցող ճա­կա­տում­նե­րը ար­դէն ցոյց կու տան, որ Ի­ՇԻՊ ինչ­պէս կը կար­ծուէր մօ­տիկ ան­ցեա­լին, այ­սօր ար­դէն ան­պար­տե­լի ուժ մը չէ:

Թէ ինչ­քա­նո՛վ նպա­տա­կա­յար­մար է իս­լամ ներ­դա­ւա­նա­կան (Նը­մը­րի սպա­նու­թեան մա­սին է խօս­քը) ռում­բի պայ­թու­մը հա­մա­տա­րած դարձ­նել, տա­կա­ւին յստակ չէ, սա­կայն պարզ է նաեւ, որ սե­ղա­նի վրայ չա­փուող եւ գծուող նոր հա­մա­ձայ­նու­թիւն­նե­րու ընդ­հա­նուր բնու­թա­գի­րը Ռիա­տի սրտով չէ:

Այս­տեղ կա­րե­ւոր դեր կրնայ կա­տա­րել Մոս­կուան, ո­րուն դռնե­րը բաց են սիւն­նի աշ­խար­հի ա­ռա­ջա­տա­րին, միայն թէ Ապ­տըլ Ա­զիզ­նե­րու իշ­խա­նու­թեամբ կա­ռա­վարուող եր­կի­րը հա­մո­զուի, որ նոր ձե­ւա­ւո­րուող ընդ­հա­նուր դրու­թեանց մէջ կա­րե­ւո­րա­գոյն բա­նա­լին ո՛չ թէ Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու մօտ է, այլ՝ «Հիւ­սի­սի ցա­րի­ն»:

Բա­ցի ան­կէ, ռուս­ե­րը լաւ կը հասկ­նան, որ շիի-սիւն­նի հա­ւա­նա­կան ո­րե­ւէ ծանր զար­գա­ցում իր ազ­դե­ցու­թիւ­նը պի­տի ու­նե­նայ ո՛չ միայն Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ, այլ նաեւ՝ եր­կու տէ­րու­թեանց սահ­ման­նե­րէն շատ հե­ռու, լա­րուա­ծու­թիւ­նը վե­րա­ծե­լով ա­րիւ­նա­լի եւ փոխվ­րէ­ժի վրայ հիմ­նուած եր­կա­րա­տեւ գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու:

Ա­ւար­տին պէտք է նաեւ հասկ­նալ, որ Ռիատ մտա­վա­խու­թիւն­ներ ու­նի կորսնցնե­լու Սու­րիոյ եւ մա­նա­ւանդ Եէ­մէ­նի խա­ղա­քար­տե­րը ու ա­տոր իբ­րեւ հե­տե­ւանք քայլ մը յա­ռաջ վա­զե­լով կը փոր­ձէ խօ­սիլ կար­միր քար­տե­րու լե­զուով:

Այդ քար­տե­րուն ա­ռա­ջի­նը՝ Նը­մըր Ալ Նը­մը­րի սպան­ու­թեան խա­ղա­քարտն է ու շատ հա­ւա­նական է, որ Ռիա­տի յա­ռա­ջի­կայ նա­խա­յա­ր­ձակ հա­րուած­նե­րը կրնան լսուիլ այլ վայ­րե­րէ:

Ե­թէ հա­մա­ձայ­նու­թիւն­նե­րու ընդ­հա­նուր հաս­կա­ցո­ղու­թիւ­ննե­րը բա­ցա­կա­յին՝ սպա­սե­լի է նաեւ, որ լա­րուա­ծու­թեան ազ­դե­ցու­թեան գօ­տի­նե­րը ա­ւե­լիով ա­ճին յատ­կա­պէս Պէյ­րու­թի մէջ, ո­րուն քա­ղա­քա­կան ընդ­հա­նուր շա­ղուած­քը նոր պայ­թում­ներ «ըն­դու­նե­լու» բո­լոր հիմ­նա­կան տար­րե­րը ու­նի:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան