Մարտիրոս Մնակեան. Հայ Բեմի Մեծարժէք Դերասանապետը

Հայ ժո­ղո­վուր­դի մշա­կու­թա­յին կեն­սու­նա­կու­թեան եւ ազ­գա­յին տա­ղան­դին ա­մենէն խօ­սուն վկան է հայ թատ­րո­նը, ո­րուն ար­ժա­նա­ւոր հսկա­նե­րէն Մար­տի­րոս Մնա­կեա­նի (1837-1920) մա­հուան 97-րդ տա­րե­լի­ցը կ՚ո­գե­կո­չենք Փետ­րուար 22-ին:

1920 թուա­կա­նի այս օ­րը, Պոլ­սոյ մէջ, ծե­րու­նա­զարդ տա­րի­քին վախ­ճա­նե­ցաւ հայ բե­մի մե­ծա­նուն դե­րա­սա­նա­պե­տը, որ ա­ւե­լի քան կէս դար բե­մա­կան իր ներ­կա­յու­թեամբ ջեր­մա­ցուց հայ կեան­քը, յատ­կա­պէս՝ կա­տա­կեր­գա­կան իր ա­ռինք­նող դե­րե­րով:

Բարձ­րար­ժէք ե­ղաւ Մար­տի­րոս Մնա­կեա­նի ներդ­րու­մը նաեւ ու մա­նա­ւանդ հայ թատ­րո­նի տա­ղան­դա­շատ վար­պետ­նե­րու սե­րունդ հասց­նե­լու աս­պա­րէ­զին մէջ: 20-րդ դա­րու հայ բե­մի մեծ վար­պետ Վահ­րամ Փա­փա­զեա­նը ըստ ա­մե­նայ­նի ի­րա­ւունք ու­նէր հպար­տա­նա­լու, որ ա­շա­կեր­տած է Մնա­կեա­նին:

Մար­տի­րոս Մնա­կեան ծնած էր Պո­լիս, 1837 թուականին: Խաս­գիւղի «Ներ­սէ­սեան» վար­ժա­րա­նի փայ­լուն շրջա­նա­ւարտ­նե­րէն էր, որ հա­զիւ ու­սու­մը ա­ւար­տած՝ օգ­նա­կան ու­սու­ցի­չի պաշ­տօ­նին կո­չուած էր միեւ­նոյն դպրո­ցին մէջ:

Պատ­մու­թե­նէն ծա­նօթ է, որ մեր ժո­ղո­վուր­դի ար­դի ժա­մա­նակ­ներ մուտ­քը եւ Ազ­գա­յին Զար­թօն­քի շար­ժու­մը թափ ա­ռին յատ­կա­պէս հայ թատ­րո­նի ծաղ­կու­մով, որ հա­ւա­սա­րա­պէս թէ՛ Պոլ­սոյ եւ թէ՛ Թիֆ­լի­զի մէջ ի մի բե­րաւ հայ գրա­կա­նու­թեան, բե­մա­րուես­տին, կեր­պա­րուես­տին եւ գե­ղան­կար­չու­թեան ե­րի­տա­սարդ նուի­րեալ­նե­րը: Հայ թատ­րո­նը ոչ միայն գե­ղա­րուես­տա­կան ինք­նադր­սե­ւոր­ման ա­մե­նէն ժո­ղովր­դա­կան բե­մը դար­ձաւ, այ­լեւ ան­զու­գա­կան ներ­գոր­ծու­թիւն ու­նե­ցաւ հա­յոց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան ձգտում­նե­րու շղթա­յա­զերծ­ման եւ հու­նա­ւոր­ման մէջ:

Ընդ­հա­նուր այդ հո­սան­քին սի­րո­ղա­բար միա­ցաւ Մնա­կեան, 1857 թուականին, հա­զիւ քսա­նա­մեայ ե­րի­տա­սար­դ իր տա­րի­քին: Հայ ու­սու­ցի­չի նիւ­թա­կան ան­ձուկ պայ­ման­նե­րուն մէջ ապ­րող ե­րի­տա­սարդ Մնա­կեա­նին առ­ջեւ թատ­րո­նը բա­ցաւ ինք­նադր­սե­ւոր­ման ու կեան­քի մե­ծա­պէս խոստմ­նա­լից աս­պա­րէզ մը եւ ան շու­տով հե­ռա­ցաւ ու­սուց­չու­թե­նէն ու ամ­բող­ջա­պէս նուի­րուե­ցաւ բե­մա­կան գոր-­ծու­նէու­թեան:

Հայ թատ­րո­նի պատ­մու­թեան նուի­րուած իր յու­շե­րուն մէջ Հրանդ Ա­սա­տուր հե­տե­ւեալ հե­տաքրք­րա­կան տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը կու տայ  Մար­տի­րոս Մնա­կեա­նի բե­մա­կան աշ­խարհ մուտ­քին մա­սին.

«Մնա­կեա­նի ա­նու­նը ա­ռա­ջի օ­րէն խառ­նը-ւած է Ա­րե­ւե­լեան թատ­րո­նի (Պոլ­սոյ հայ­կա­կան մե­ծա­նուն թատ­րո­նը) պատ­մու­թեան: Հաս­գիւ­ղի ներ­կա­յա­ցում­նե­րէն ետ­քը մաս­նակ­ցած էր Բե­րա­յի ա­ռա­ջին ներ­կա­յաց­ման՝ Ա­րիս­տո­տէ­մի, որ­մէ Մնա­կեա­նի բաժ­նին 500 ղրուշ գո­յա­ցած էր, եւ այս գու­մա­րը ի­րեն վճա­րուեր էր ամ­բողջ պղին­ձէ քա­ռա­սուն­նոց­նե­րով, ո­րոնք այն ա­տեն ար­ծաթ մէ­ճի­տիէի ծա­ւա­լը ու­նէին գրե­թէ: Քա­ռա­սուն­նոց­նե­րը, տոպ­րա­կի մէջ լե­ցու­ցած, կը տրուին Մնա­կեա­նին, որ իր հարս­տու­թիւ­նը «շալ­կած»՝ կը հաս­նի Հաս­գիւղ: Մէկ գի-­շե­րուան մէջ 500 ղրուշ շա­հեր էր, ինք, որ իբր օգ­նա­կան ու­սու­ցիչ այդ­քան գու­մար մը մէկ ամ­սուան մէջ իսկ չէր կրնար շա­հիլ: Մնա­կեան այն­քան եր­ջա­նիկ էր, որ այդ օ­րը ա՛լ կ՚ո­րո­շէր թո­ղուլ ու­սուց­չու­թիւ­նը եւ ինք­զին­քը տալ դե­րա­սա­նու­թեան:

«Իր յա­ջո­ղու­թիւ­նը քա­ջա­լե­րիչ ե­ղած էր եւ փայ­լուն ա­պա­գայ մը կը պսպղաց­նէր իր հմա­յուած աչ­քե­րուն առ­ջեւ: Ուս­տի իս­կոյն գա­ցեր էր միա­նա­լու ա­ռա­ջին օ­րէն Ա­րե­ւե­լեան թատ­րո­նի խում­բին, եւ «Մե­ղու» կը յի­շէ զայն ա­ռանց մա­կա­նու­նի՝ «Պ. Մար­տի­րոս»ի վրայ խօ­սե­լով ա­ռա­ջին ներ­կա­յաց­ման առ­թիւ իսկ: Ետ­քէն թեր­թե­րը կը խօ­սին «Մնա­կեան»ի մա­սին, մա­նա­ւանդ երբ Վար­դո­վեա­նի հետ Զմիւռ­նիա կ՚եր­թայ, ուր մեծ յա­ջո­ղու­թիւն կը գտնէ 1862-ին: Այս­պէս, Ա­րե­ւե­լեան թատ­րո­նի երկ­րորդ տա­րեշր­ջա­նին Մնա­կեանն ալ, Վար­դո­վեա­նի պէս, կը հե­ռա­նայ Ա­րե­ւե­լեան թատ­րո­նի խում­բէն՝ հա­ւա­նա­բար չկրնա­լով հան­դուր­ժել այն ա­ռաջ­նա­կարգ դիր­քին, զոր ձեռք բե­րած էր Էք­շեան՝ նիւ­թա­պէս վա­յե­լե­լով ա­ռիւ­ծի բա­ժի­նը թա­տե­րա­կան հա­սոյթ­նե­րէն եւ ա­ռա­ջին դե­րե­րուն մէջ, գրա­ւե­լով միշտ թա­տե­րա­բե­մը, ուր կ՚ար­ժա­նա­նար ժո­ղո­վուր­դին ջերմ ծա­փե­րուն»:

Զմիւռ­նիոյ մէջ իր գտած ջերմ ըն­դու­նե­լու­թե­նէն խան­դա­վառ՝ Մնա­կեան քա­նի մը հայ, յոյն եւ թուրք դե­րա­սան ըն­կեր­նե­րով կը հիմ­նէ «Վաս­պու­րա­կան» թա­տե­րա­խում­բը, որ յատ­կա­պէս ֆրան­սա­կան ե­րաժշ­տա­խառն կա­տա­կեր­գու­թիւն­նե­րով լայն հա­սա­րա­կու­թիւն կը գրա­ւէ: Այս շրջա­նին կ՚ա­մուս­նա­նայ եւ բե­մա­կան իր գոր­ծու­նէու­թեան կող­քին կը վե­րա­դառ­նայ ու­սուց­չու­թեան՝ նախ Ադ­րիա­նա­պոլ­սոյ (Է­տիր­նէ) մէջ, ա­պա՝ վերս­տին Պո­լիս: Ու­սուց­չու­թիւ­նը բնաւ ար­գելք մը չե­ղաւ, որ­պէս­զի Մնա­կեան՝ ար­դէն իբ­րեւ հան­րա­ծա­նօթ դե­րա­սան եւ թատ­րո­նի ղե­կա­վար, նոր թա­փով լծուի բե­մա­կան գոր­ծու­նէու­թեան: Կը գոր­ծակ­ցի «Մա­ղա­քեան թատ­րոն»ին, Կէ­տիկփա­շա­յի թատ­րո­նին եւ, թուրք դե­րա­սան իր ըն­կեր­նե­րու հրա­ւէ­րով, Օս­մա­նեան թա­տե­րա­կան ըն­կե­րակ­ցու­թեան հետ:

Պո­լի­սով չսահ­մա­նա­փա­կուե­ցաւ Մնա­կեա­նի հե­տա­գայ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը: Ա­դա­մեա­նի, Ա­րու­սեա­կի եւ Սի­րա­նոյ­շի ար­ժէ­քով մե­ծա­տա­ղանդ դե­րա­սան­նե­րու հետ, Մնա­կեան շա­րու­նակ թա­տե­րա­կան ե­լոյթ­նե­րով շրջա­գա­յե­ցաւ ոչ միայն Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան տա­րած­քին (մին­չեւ Թե­սա­ղո­նի­կէ ու Ե­գիպ­տոս, պար­բե­րա­բար վե­րա­դառ­նա­լով Զմիւռ­նիա եւ Է­տիր­նէ), այ­լեւ հա­սաւ մին­չեւ Թիֆ­լիզ, ուր ռու­սա­կան թա­տե­րա­խա­ղե­րու մէջ իր ստանձ­նած կա­տա­կեր­գա­կան փայ­լուն դե­րե­րով ուղ­ղա­կի հմա­յեց հայ, վրա­ցի եւ ռուս հան­դի­սա­տե­սը:

Մար­տի­րոս Մնա­կեան ա­նու­րա­նա­լիօ­րէն մեծ ներդ­րում ու­նե­ցաւ նաեւ թրքա­կան թատ­րո­նի ծաղ­կու­մին մէջ: Նոյ­նինքն թրքա­կան աղ­բիւր­նե­րը յա­տուկ կա­րե­ւո­րու­թեամբ ու գնա­հա­տան­քով կ՚անդ­րա­դառ­նան հայ բե­մի վար­պե­տի բարձ­րար­ժէք ա­ւան­դին՝ իբ­րեւ օս­մա­նեան թատ­րո­նի զար­գաց­ման նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րէն մէ­կուն:

1900-ա­կան­նե­րուն Մնա­կեան ղե­կա­վար գոր­ծու­նէու­թիւն ու­նե­ցաւ ա­տե­նի թրքա­կան մե­ծա­գոյն թատ­րոն­նե­րուն մէջ, յատ­կա­պէս՝ Օս­ման­լը տռամ քում­փա­նիա­սիի (Օս­մա­նեան թա­տե­րա­կան ըն­կե­րակ­ցու­թիւն) հետ, որ Մնա­կեա­նի եւ ըն­կեր­նե­րու ի­րա­գոր­ծած ա­ւե­լի քան 250 գոր­ծե­րու բե­մա­կա­նա­ցու­մով՝ կը նկա­տուի 20-րդ դա­րաս­կիզ­բի թրքա­կան թատ­րո­նի մե­ծա­գոյն ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը: Իր այդ վաս­տա­կին հա­մար Մնա­կեան թա­տե­րա­կան դա­սա­ւան­դու­թեան հրա­ւի­րուե­ցաւ Օս­մա­նեան պե­տա­կան ե­րաժշ­տա­նո­ցին մէջ: 1912 թուակա­նին պե­տա­կան շու­քով տօ­նուե­ցաւ Մարտիրոս Մնա­կեա­նի թա­տե­րա­կան գոր­ծու­նէու­թեան յիս­նա­մեա­կը եւ հայ թատ­րո­նի վար­պե­տը ար­ժա­նա­ցաւ սուլ­թա­նի յա­տուկ շքան­շա­նին:

Հայ թատ­րո­նի մե­ծա­տա­ղանդ հսկան բե­մէն հե­ռա­ցաւ 1916 թուականին, երբ ա­ռող­ջա­կան վի­ճակն ու սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին մեծ ող­բեր­գու­թիւ­նը՝ ամ­բող­ջա­պէս ինք­նամ­փոփ դար­ձու­ցին կեն­սու­րախ եւ կեն­սա­յորդ հայ դե­րա­սա­նա­պե­տը:

22 Փետ­րուար 1920-ին առ­յա­ւէտ փա­կուե­ցան աչ­քե­րը հայ բե­մա­կան ա­րուես­տի վաս­տա­կա­շատ վար­պե­տին, որ իր գոր­ծով ու ա­րուես­տով շնչա­ւո­րեց սե­րունդ­նե­րուն ուղ­ղուած Մար­տի­րոս Մնա­կեա­նի դա­ւա­նան­քը՝

«Մար­դու կեր­պա­րան­քը ա­նոր հո­գիին հա­յե­լին է»:

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ