ՊՈՒՐՃ ՀԱՄՈՒՏԷՆ ԿԻՒՄՐԻ… ՓՕԼ ՊԱՂՏԱՏԼԵԱՆԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Հա­լէպ­ցի եր­գիչ Փօլ կ­­՚ապ­րէր մեր հարե­ւա­նու­թեամբ: Ա­նոր ձայ­նը հե­ղե­ղի պէս կը տա­րա­ծուէր Պուրճ Հա­մու­տի բո­լոր հին ու նոր թա­ղա­մա­սե­րու անցքե­րէն: Մեր կեան­քի պատ­մու­թեան մէկ օ­ղակն էր Փօ­լը, ո­րուն չէինք ու­զեր կա­րե­ւո­րու­թիւն մը տալ պարզ ա­նոր հա­մար, ո­րով­հե­տեւ ա­նոր ճա­կ­տին փակցու­ցած էին «Ա­լա թուր­քա» եր­գի­չի պի­տա­կը: Յայտ­նի պատ­ճառ­նե­րով: Փօլ Պաղ­տատ­լեա­նին հետ իմ ա­ռա­ջին հան­դի­պումս ե­ղաւ Կիւմ­րիի մէջ: Գացած էի տես­նե­լու «Եօթ Վէր­ք» ե­կե­ղե­ցին, որ այդ­պէս ալ մնաց յի­շո­ղու­թեանս մշուշ­նե­րուն մէջ: Վա­հան Թա­մա­րեանն էր ա­ռաջ­նորդս ու քա­ղա­քի բո­լոր ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը կը բա­ցուէին իմ ա­ռեւ: «Պու­լուզ Մու­կու­չ­»ի պատ­մու­թիւ­նը, քա­ղա­քի յայտ­նի գա­րեջ­րա­տու­նը, օ­լի­կար­խեան ծանր ու սեւ փող­կապ­նե­րով ու ե­րի­տա­սարդ ա­մո­լին խառ­նաշ­փոթ պատ­մու­թիւ­նը, որ մե­զի հետ Ե­րե­ւա­նէն ճամ­բոր­դե­լով հա­սած էր հայ­րե­նի քա­ղաք: Կիւմ­րի քա­ղա­քի հին շէն­քե­րու տակ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն լե­զուին հա­մար­ձակ ձայ­նե­րը կը լեց­նէին մեր ա­կանջ­նե­րը: Վա­հան ու­զեց ա­րե­ւային սեւ ակ­նոց մը առ­նել, ու եր­կու­քով գա­ցինք քա­ղա­քի շու­կան: Թանձր բան մը կար այդ­տեղ: Զար­մա­նա­լի աչքե­րով կը հե­տե­ւէին մե­զի ու Վա­հա­նը աչ­քով նշան կ՚ը­նէր, որ ի­րենց համար ար­տա­սո­վոր էր փոքր մո­րու­քով ու սափ­րագ­լուխ գան­կով տղա­մար­դու մը բեր­նէն լսուած լե­զուն: Ո՛չ ես, ո՛չ ի­րենք կը հասկ­նա­յին խօ­սակ­ցու­թեան ընդ­հանուր ա­ռանց­քը: Բա­ռեր կ՚ը­սէին ու ես ա­նի­մաստ կեր­պով գլուխ կը շար­ժէի: Միակ հեշտ բա­նը, որ ը­սի, գիր­քի մը ա­նու­նը տալս պիտի ըլ­լար:

-Ու­նի՞ք «Յո­վա­ձո­րի գե­րի­նե­ր­»ը, հարց պի­տի տա­յի։

-Ա­յո՛ ու­նենք, կ՚ըլ­լար պա­տաս­խա­նը:

Վա­հա­նը լռու­թեան պա­հու թա­ղան­դը պատ­ռե­լով, նիւ­թին մէջ կը մտնէր եւ առեւ­տու­րի ի­րեն յա­տուկ օրէնք­նե­րը կը պար­տադ­րէր:

-Ո՛չ քեզ, ո՛չ ի­րան, կ՚ը­սէր ան:

Գիր­քը ձեռ­քե­րուս (Չեմ ալ յի­շեր ե­թէ կար­դա­ցի որ­սոր­դա­կան պատ­մու­թիւննե­րով հա­րուստ Վախ­թանգ Ա­նա­նեա­նի այդ հա­տո­րը, միայն գի­տեմ, որ տա­րի­ներ անց մեր հա­րե­ւան Նա­զօն, որ «խենդ որ­սոր­դ» էր, ա­ղա­չեց, որ գիր­քը տամ ու այդ­պէս ալ գիր­քը գնաց: Մնաց միայն Նա­զո­յին ա­ղիո­ղորմ ա­ղա­չե­լու տե­սա­րա­նը:)

Քիչ մը ա­ւե­լի կը յա­ռա­ջա­նանք ու կը լսեմ՝ «Սի­րում ենք ի­րար խե­լա­գա­րի պէս, թան­կա­գին ծնող­նե­րը մեզ բա­ժանում…»։ Հին, սո­վե­տա­կան օ­րե­րէն մնա­ցած ժա­պա­ւէ­նին վրայ Փօ­լին սկա­ւա­ռա­կը կայ, պատ­րաս­տուած 1974 թուա­կա­նին, Պէյ­րութ:

Եր­գը կ՚ա­ւար­տէր, կրպա­կին տէ­րը կը նա­յէր աչ­քե­րուս եւ կը զգար, որ ը­սե­լիք մը ու­նիմ.

-Կանգ­նիր ան­ջա­տեմ:

-Սա Փօլն է:

-Այ՛ ապ­րես, Փօլն է, հայ եր­գի մեծ վար­պե­տը:

Կը ծա­նօ­թա­նանք, ա­նուն ֆլան-ֆըս­տան, քա­ղաք, փո­ղոց ու շէնք: Հե­ռա­խօ­սի հա­մար-մա­մար եւ մար­դը անձ­կա­գին կը խնդրէ ջեր­մա­գին բա­րեւ­ներ տա­նիլ եր­գիչ Փո­լին:

Կիւմ­րե­ցի­նե­րուն հա­մար Փօ­լը պէյ­րութ­ցի էր: Հա­յաս­տան­ցի­նե­րուն հա­մար Փո­լը սփիւռ­քա­հայ էր, պէյ­րութ­ցի­ներուն հա­մար Փօ­լը հա­լէպ­ցի էր, իսկ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ հա­լէպ­ցի­նե­րուն համար Փօ­լը մի­ջազ­գա­յին էր:

Մար­դուն չէի հա­մար­ձա­կած ը­սել, որ եր­գիչ Փօ­լը Պէյ­րու­թէն սուս ու փուս չուած էր դէ­պի Լոս Ար­մե­նոս: Ա­ռանց ձայ­նի ու ա­նաղ­մուկ:

Երբ Փօլ Պաղ­տատ­լեան, իր մայ­րը կորսնց­նե­լով Պէյ­րութ կը հաս­նէր, կ՚աշ­խա­տէր հա­յա­հոծ Պուրճ Հա­մու­տի մէջ: Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի տա­րի­ներն էին ու այդ օ­րե­րուն էր նաեւ, որ Փօլ Պաղ­տատ­լեան շրջա­նը պահ­պա­նող ա­կում­բի տղոց հետ հեր­թա­պա­հու­թիւն կ՚ը­նէր: Փօ­լը ա­շու­ղա­կան եր­գե­րով հան­դէս գա­լով կ՚ընդ­լայ­նէր զինք սի­րող­նե­րուն շրջա­գի­ծը: Կը դառ­նար ա­նօ­րի­նակ սի­րուած եր­գիչ: Չեմ գի­տեր ինչ պատ­ճառ­նե­րով ան կը հե­ռանար իր սի­րած թա­ղա­մաս Պուրճ Հա­մու­տէն, բայց բազ­մա­թիւ­նե­րէ լսած եմ, որ Փօլ Պաղ­տատ­լեա­նին կազ­մա­կեր­պած հա­մերգ­նե­րուն ա­սեղ նե­տե­լու տեղ չէր մնար: Հրա­պա­րա­կին վրայ ինքն էր տի­րա­կա­նը, կա՛ր նաեւ Ձախ Յա­րու­թը, ու եր­կուքն ալ հայ պա­հակ տղոց հա­մար տաս­նեակ հա­մերգ­նե­րով հան­դէս կու գա­յին:

Տա­րի­ներ անց, Փօլ Պաղ­տատ­լեան կը մտնէր ոս­կեայ սկա­ւա­ռակ­ներ ու­նե­ցող եր­գիչ­նե­րու ցան­կին մէջ։ Ա­ւե­լի՛ն. կը գլխա­ւո­րէր ա­մե­նէն շատ վա­ճա­ռուող սկա­ւա­ռակ­ներ ու­նե­ցող եր­գիչ­նե­րու առա­ջին դիր­քը:

Իր ան­ձին հան­դէպ անխ­նայ, պո­հե­մա­կան կեան­քով ապ­րող ու մո­մի պէս հա­լող Փօ­լը կը դառ­նար ոչ միայն Ա­մե­րի­կա­յի սի­րուած եր­գի­չը, այլ ամ­բողջ հա­յաշ­խար­հի հա­մար ա­ռա­ջին եր­գի­չը:

Այդ տա­րի­նե­րուն էր, որ ան տաս­նեակ սկա­ւա­ռակ­ներ կը թո­ղար­կէր՝ «Այս աշխար­հու­մ», «Սօ­նա եա­ր», «Ա­ռանց քեզ եա­ր», «Աշ­խար­հի մէկ օ­րո­վ», «Դու իմ աշ­խարհն ե­ս», «Իմ կեան­քի գա­րու­ն» եւ այլ բազ­մա­թիւ եր­գեր կը դառ­նա­յին թոփ-հիթ:

Ա­ւե­լի վերջ, շրջա­գա­յու­թիւն­ներ կը կա­տա­րէր, այ­ցե­լե­լով իր ծննդա­վայ­րը՝ Հա­լէպ եւ Սու­րիոյ բազ­մա­թիւ այլ քա­ղաք­ներ:

Իր եր­գա­ցան­կին վրայ մշտա­կան տեղ կը գրա­ւէր ա­րաբ հայ ժո­ղո­վուր­դին նուի­րուած երգ մը, որ իր քիչ մը ար­տա­ռոց, բայց ան­կեղծ ու ժո­ղովր­դա­յին լե­զուով ա­րաբ­նե­րուն գով­քը հիւ­սե­լէն զատ, Հա­լէ­պի սիր­տէն իր ող­ջոյ­նի խօս­քը կ՚ու­ղար­կէր Ե­րե­ւա­նին ու ե­րե­ւան­ցի­նե­րուն:

Ան կ­­՚ը­սէր՝

«Մին Պի­լա­տի Ար­մի­նիա Ժի­նաք ատ­յու­ֆաք

Ու ժա­լապ­նա մահ­նա նար ու­լու­պի­նա

Ու ա­մին քուլ Ե­րե­ւան Ո­ւա­թան Ա­լաու­թան

Ու ա­մին Սե­ւան ալ կա­մի­լա Սա­լամ լաք ա­խի ալ Ա­րա­պի»

(«Իմ Հա­յաս­տան աշ­խար­հէն հիւր ենք քեզ ե­կել

Մեր սի­րա­վառ սրտե­րի հուրն ենք քեզ բե­րել

Հա­սուն ար­տե­րից, Խա­ղաղ սրտե­րից կա­պու­տա­չեայ մեր Սե­ւա­նից

Քեզ ող­ջոյն իմ ա­րաբ եղ­բայ­ր»)

Բե­մին վրայ փոքր ու մեծ չա­րա­ճի­ճիու­թիւ­ներ կա­տա­րած ու ըն­դու­նուած բո­լոր կարգ-կա­նո­նը քան­դող Փօ­լին հա­մերգ­նե­րուն մա­սին ա­ռաս­պել­ներ կը հիւ­սուէին: Տար­բեր պատ­մու­թիւն­ներ, ա­նոր խենթ մօ­տե­ցում­նե­րը, բայց նոյն ա­տեն ե­րաժշ­տու­թեան ու եր­գին հան­դէպ ա­նոր ու­նե­ցած կիր­քը զինք կը դարձ­նէին հայ­կա­կան ռա­պի­զի ա­ռա­ջին աստ­ղը:

Փօլ Պաղտատլեան չէր մոռ­նար ազ­գա­յին եր­գերն ալ ու հա­կա­ռակ իր ու­նե­ցած կարգ մը տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րուն կամ ի­րեն հան­դէպ ե­ղած մե­ղադ­րանք­նե­րուն, կը հաս­տա­տուէր ա­նոր յե­ղա­փո­խա­կան եր­գե­րու փնտռուած մեկ­նա­բան մը ըլ­լա­լու ե­րե­ւոյ­թը:

Քիչ չեն այդ դէպ­քե­րը, որ Փօլ իր եր­գի ցու­ցա­կէն դուրս գա­լով տար­բեր պատ­մու­թիւն­ներ կը պատ­մէր: Վստահ չեմ, թէ ինչ վի­ճակ­նե­րու մէջ կը կա­տարուէր այդ բո­լո­րը, բայց յստակ էր, որ ի­րեն հա­ւա­տա­րիմ ե­ղող հան­րու­թիւ­նը, որ շատ յա­ճախ Լոս Ան­ճե­լը­սէն մին­չեւ Հա­լէպ կամ Հա­լէ­պէն մին­չեւ Պէյ­րութ կը մեկ­նէր, մեծ սի­րով կ՚ըն­կա­լէր ա­նոր «խեն­դու­թիւն­նե­րը»:

2010 թուա­կա­նին Փօլ կը հի­ւան­դա­նար: Իր ան­ձին հան­դէպ ան­հոգ ու անձ­նա­կան տուայ­տանք­նե­րով լե­ցուն կեան­քի բո­վին մէջ ա­նոր ծանր հի­ւան­դու­թիւ­նը հա­յաշ­խար­հին մէջ կ­­՚ըն­կա­լուէր որ­պէս բա­զէի մը հրա­պա­րա­կէն նահան­ջի ա­ռա­ջին տխուր լու­րը:

Սի­րոյ վէր­քէն մա­շած ու նոր օ­րե­րու ա­շու­ղի մե­ծութիւն բե­րած Փօ­լին ա­մե­նէն վա­ւե­րա­կան մե­ծու­թիւ­նը ան­կեղ­ծու­թիւնն էր:

Ան էր, որ մէկ կը դարձ­նէր լե­զուն, փշրե­լով բո­լոր սահ­մա­նուած օ­րէք­նե­րը եւ դառ­նա­լով ա­րե­ւե­լա­հա­յոց եւ ա­րեւմ­տա­հա­յոց սի­րուած ու փնտռուած եր­գա­սա­ցը:

Այ­սօր ալ պա­տա­հա­կան չէ, որ Ե­րե­ւա­նի փո­ղոց­ներով ման ե­կող հին ու նոր տար­բեր «աւ­թօ»­նե­ր ու ի­րա­կան բնա­կի­չը՝ Փօլ Պաղ­տատ­լեանն է:

Այն Փօ­լը, որ Հա­լէ­պի ար­գան­դէն մին­չեւ Պէյ­րու­թի խրա­մատ­նե­րը ու ա­պա ա­ւե­լի վերջ՝ Լոս Ան­ճե­լը­սի ամե­նէն ճոխ ու հա­րուստ սրահ­նե­րը մնաց նոյն Տէր­վիշը:

Սի­րոյ կա­րօտ մնաց Փօլ ու այդ սի­րոյ վառ կրա­կով իր աչ­քե­րը փա­կեց յա­ւի­տե­նա­պէս:

Մեր օ­րե­րուն անհ­նար է ան­տե­սել իր ներ­կա­յու­թիւնը, որ ռա­պի­զի ու հայ ա­շու­ղա­կան եր­գին միա­ձու­լուած մէկ մեղ­րա­մոմն է: Ան մէկն էր, ո­րուն եր­գը դեռ եր­կար տա­րի­ներ պի­տի լսուի՝ Պուրճ Հա­մու­տէն Կիւմ­րի, անց­նե­լով Ե­րե­ւա­նի փո­ղոց­նե­րէն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան