ՏԱՌԱՊԵԱԼԸ

«Բաւական երկար համբերեցի. այսուհետեւ,
եթէ ես էլ չխօսեմ, քարերը կ՚աղաղեն»
(Կոմիտաս Վրդ.)

2019-ին ամբողջացաւ հայ ժողովուրդի մեծագոյն զաւակներէն մէկուն՝ Կոմիտաս Վարդապետին ծննդեան 150-ամեակը: Թէ՛ Հայաստանի եւ թէ սփիւռքի մէջ տարբեր ու բազմաթիւ ձեռնարկներով ու ծրագիրներով նշուեցաւ Մեծ Վարպետին ծննդեան 150-ամեակը: Մամուլին մէջ բազմաթիւ յօդուածներ լոյս տեսան: Ըստ երեւոյթին արժանապէս նշուեցաւ Վարդապետին ծննդեան 150-ամեակը: Սակայն, ինչպէս սովորութիւն դարձած է մեր իրականութեան մէջ, ժխտական կողմը թաքցնել կամ չանդրադառնալ ժխտական կողմերուն, այդպէս ալ եղաւ Կոմիտաս Վարդապետի պարագային: Արդարեւ, քիչեր միայն՝ մատներու վրայ հաշուուող անդրադարձան Մեծ Վարպետին կրած տառապանքներուն եւ ունեցած դժուարութիւններուն:

Շատերուս յայտնի է Վարդապետին անցած փշոտ ճանապարհը: Շատերուս յայտնի է, թէ ինչպէս Վարպետը հասած է վարպետութեան եւ բարձրունքներ նուաճած՝ իր անկոտրուն կամքով: Շատերուս յայտնի է մեր ժողովուրդին կրած մեծ արհաւիրքէն ետք անոր ապրած շուրջ քսան տարիներու Գողգոթան՝ դժոխքը երկրի վրայ: Մէկ խօսքով շատերուս յայտնի է նոյնինքն Կոմիտաս Վարդապետի տարբեր-տարբեր նամակագրութիւններէն իր ունեցած տառապեալ կեանքը:

Այստեղ ընթերցողներու ուշադրութեան որոշակի հատուածներ պիտի ներկայացնեմ Կոմիտաս Վարդապետի գրութիւններէն, որոնց ընդմէջէն պարզ կը դառնայ Վարդապետին ունեցած տառապեալ ընթացքը:

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինի մէջ որոշ ժամանակ մը ուսուցչութեամբ զբաղուելէ ետք, հեռացած է: Հեռանալուն պատճառը հիմնականին մէջ եղած է այն, որ Վարպետը ուզած է իր աշխատանքը՝ երաժշտութեան ոլորտին մէջ խորացնել: Հեռանալէն ետք սակայն, կրկին անգամ հրաւէր ստացած է ուսուցչութիւն կատարելու. 1906-ին Պերլինէն Մարգարիտ Բաբայեանին ուղարկած նամակին մէջ՝ հետեւեալ տողերը կը գրէ այդ մասին. «Ինձ հրաւիրել են նորից պաշտօնապէս ուսուցչութեան Էջմիածին: Մերժեցի, որովհետեւ վճռել եմ դպրոցական ասպարէզից բոլորովին քաշուել եւ իմ գլխի ճարն անել: Ոչ ոք գրեթէ չի մտածում ինձ ձեռք մեկնել, ուժերս սպառւում են, եռանդս հատնում, հասակս անցնում»:

Կոմիտասը իր գործունէութեան ընթացքին գրեթէ միշտ հալածանքներու ենթարկուած է՝ բարոյական ու հոգեբանական: Բազմաթիւ փորձեր կատարուած են իր համբաւը, անունը աղտոտելու ու անարգելու համար: Այդ մասին այսպէս կը գրէ. «Վա՜յ ինձ, ափսո՜ս իմ երիտասարդ հասակիս, մե՜ղք իմ ծաղիկ եռանդիս. ես արդէն խելագարւում եմ, եւ գժւում եմ, բայց անօգո՜ւտ, ո՜վ է ինձ օգնողը, ամենքը երես են շուռ տուել, ամենքը խոժոռ հայեացք են ձգում, ամենքը կարծում են կամ հաւատացած են, որ ես լիրբ եմ, անամօթ եմ կամ կարող եմ լինել: Ամենքն այստեղ-այնտեղ տարածում են չարած լրբութիւն, չկատարուած լրբութիւն, չգործուած գործողութիւն. եւ հաւատում են. ովքե՜ր, իմ վարպետներս, իմ դաստիարակներս, ինձ սնուցողները, որոնք ձիգ տարիների ընթացքում դեռ չէին ճանաչել իմ լիրբ լինելս, այժմ մի լուր, մի ստահիւս զրպարտութիւն, արդէն ամէն ինչ իբրեւ ճշմարտութիւն հալուած է նոցա ականջի մէջ. եթէ ես ե՛ս եմ, ապա այդ ո՞վ է, որի լրբութիւնն ինձ են վերագրում… Կարծես Կոմիտաս Վարդապետը մի փալաս է եղել, որին տրորելը, ոտքի տակ տալն ամենքը սեպուհ պարտք են համարում: Ա՞յս էր իմ աշխատութեանս պարգեւը, ա՞յս էր իմ ջանքերիս վարձատրութիւնը…, շնորհակալ եմ: Եթէ դուք՝ բոլորդ էլ ուղիղ մարդիկ էիք, ինչո՞ւ  չէիք թքում իմ երեսին իմ չարած յանցանքիս համար. ափսո՜ս, որ մեծ մարդ չե՛մ եղել, ափսո՜ս, որ բարձրագոչ չե՛մ եղել, ապա թէ ոչ՝ իսկոյն դատ կը լինէր»: Այս տողերուն ընդմէջէն կը հասկնանք, թէ Վարդապետը ներքին ի՜նչ ապրումներ ունեցած է, ի՜նչ վիշտեր ունեցած է, որոնք չէ յայտնած, կամ զգացնել չէ տուած ընդհանուրին, այլ՝ իր մտերիմ մարդոց, ձեւով մը ինքզինք թեթեւցնելով այդ ծանր բեռէն: Աւելի՛ն, այդ բոլոր անարդարութիւններն ու վիշտերը լռութեամբ կրած է, եւ այդ յայտնի է վերը մէջբերուած հատուծին վերջին մէկ-երկու տողերէն:

Մէկ այլ տեղ այսպէս կը կարդանք դարձեալ զինք ամբաստանողներուն կամ իր համբաւը պղտորել ուզողներու մասին. «Իրաւ է, ես էլ եմ կրկնում ժողովրդի հետ այն վեհ միտքը, թէ՝ “գէշ մարդու օր արեւը սեւ հողի տակով արէք”. միեւնոյն ժամանակ աջ ու ձախ եմ նայում, տեսնում, որ մարդիկ առաւել վատհոգի են, քան բարեհոգի. չկան, եթէ կան, չեն երեւում այնպիսիները, որոնք չարերի վերայ արհամարհանք տածեն. ընդհակառակը, մարդկային թոյլ եւ շատ տկար կողմերից մէկն էլ այն է, որ լսածին հաւատալ են ուզում առանց ճշմարտութեան կշիռ ունենալու, այո՛, շատ հեշտ է դատելը՝ մանաւանդ ուրիշին, բայց դատուել ո՞վ է ցանկանում. մարդասպանը նոյնիսկ դատից խուսափում է, ո՜ւր մնաց անմեղն ու անպարտը: Ես էլ, թէեւ ներսս բոլորովին մաքուր ու ջինջ է, ինչպէս պայծառ ու յստակ վտակ, բայց չար մարդիկ քար են ձգում ու պղտորում». այս տողերը կու գան փաստելու այն հանգամանքը, թէ Վարդապետը շրջապատող մարդիկ յաճախ ջանացած են պղտորել անոր ներաշխարհը՝ խանգարելով անոր ընթացքը: Այս երեւոյթին հիմնական պատճառը այն կրնայ ըլլալ, որ Մեծ Վարպետը իր շրջապատէն, իր ժամանակէն չէ ընդունուած, աւելի ճիշդ՝ կարծէք Կոմիտաս իր ապրած ժամանակաշրջանէն մի քանի տասնամեակ կանուխ ապրած է, որով շրջապատը չէ կրցած ընդունիլ, հասկնալ ու ըմբռնել զինք: Այս մասին, դարձեալ կը վկայէ ի՛նք՝ Տառապեալը, գրելով Մարգարիտ Բաբայեանին. «…Անհանգիստ բան եմ եղել, հոգիս բերան է հասել. երեւակայիր, որ շրջապատուած եմ թանձր մառախուղով, ուզում եմ լոյս, պայծառ լոյս տեսնել, հեռանալ վեր, շատ վեր, այրող արեւի հետ ապրել, բայց ճանապարհ չեմ գտնում, անիրաւ օդի մէջ խեղդամահ եմ լինում: Մարդ չկայ, որին բանաս սիրտդ, մարդ չկայ, որից մի բան լսես. նստում եմ առաւօտից մինչեւ իրիկուն բուբույին պէս իմ սեղանի առաջ, գրում ու գրում… Գալիս է հանգստի րոպէ, մարդ ես որոնում, որ գրածդ երգես, նուագես ու կարծիք լսես, եւ չես գտնում: Դուրս եմ գալիս ու վագրի պէս այս ու այն կողմն եմ շուռ գալիս մեն-մենակ, իմ պարտիզում եւ տանիքի վրայ: Ես զարմանում եմ, թէ ինչո՞ւ  մինչեւ այժմ դեռ չեմ խելագարել այս մթնոլորտի խարդախ վայրերում: Մէկ ուզում եմ թռչեմ հեռու միայնակ, մէկ ուզում եմ փակուեմ մենակ ու ճգնեմ, բայց ի՜նչ եմ անում որ չեմ ճգնում…, այո՛, բայց ո՛չ այսպիսի, այլ մուսայի՛ս հետն եմ ուզում միայնակ ապրել, որ սիրտս չպղտորուի, միտքս չխարդախուի, հոգիս չխռովի եւ խիղճս չմեռնի… Բայց եւ այնպէս չեմ յուսահատուել. աշխատում եմ»:

Վարդապետին յուսախաբութեան եւ շրջապատէն յոգնածութեան, միաժամանակ հաւատարմութեան ու Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ նուիրուածութեան գագաթնակէտը օրուան Ամենայն Հայոց Հայրապետ՝ Մատթէոս Բ. Իզմիրլեանին ուղղած պատմական խնդրագիր նամակն է, որ սակայն Երջանկայիշատակ Հայրապետը մերժած է.

«1909, Սեպտեմբեր 5, Ս. Էջմիածին
Վեհափառ Հայրապետի Ամենայն Հայոց
Տ. Տ. Մատթէոսի Բ.ի

Վեհափառ Տէր.

Քսան տարի է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան եմ: Մտել եմ այս հաստատութեանը ծառայելու նպատակով: Քսան տարուան ընթացքում շրջապատն ինձ թոյլ չէ տուել այն անելու, ինչ կարող էի, որովհետեւ տեսայ միայն որոգայթ եւ ոչ արդարութիւն: Նեարդերս թուլացել են, այլեւս տոկալու ճար ու հնար չունեմ: Որոնում եմ հանգիստ, չեմ գտնում. ծարաւի եմ ազնիւ աշխատանքի, խանգարուում եմ, փափգում եմ հեռու մնալ՝ խցել ականջներս՝ չը լսելու համար, գոցել աչքերս՝ չը տեսնելու համար, կապել ոտքերս՝ չը գայթակղուելու համար, սանձել զգացումներս՝ չը վրդովուելու համար, բայց, զի՛ մարդ եմ, չեմ կարողանում: Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կեանքս մաշուում է, եւ միայն վարանանքն է բուն դնում հոգուս ու սրտիս խորքում:

Եթէ հաճոյ է Վեհիդ ինձ չը կորցնել, այլ գտնել, արտասուելով աղերսում եմ՝ արձակեցէք ինձ Ս. Էջմիածնայ Միաբանութեան Ուխտից եւ նշանակեցէք Սեւանայ Մենաստանի մենակեաց: Քսան տարին կորցրի, գոնէ մնացած տարիներս շահեցնեմ եւ անդորրութեամբ գրի առնեմ ուսումնասիրութիւններիս պտուղները՝ իբր առաւել կարեւոր ծառայութիւն հայ տառապեալ սուրբ Եկեղեցւոյ եւ Գիտութեան:

Վեհափառութեանդ ծառայ եւ որդի
Կոմիտաս Վարդապետ
միաբան Սուրբ Էջմիածնի»:

Վարդապետի հոգեվիճակը հետաքրքրական կերպով կը ներկայացնէ Մելինէ Գարագաշեանը, իր՝ «Կոմիտաս, հոգեբանական վերլուծում մը» գիրքին վերջաբանի վերջին տողերուն մէջ, գրելով. «Մենք կը հաւատանք, համոզուած ենք, որ Կոմիտաս, ինչպէս կ՚ըսէ ժողովուրդը, “սիրտ չունէր” շարունակելու իր բազմապիսի աշխատութիւնները, որովհետեւ յոյս չունէր որ հասարակութիւնը, մարդիկ կը փոխուէին: Ան վերջ կու տար այդ բոլորին ու կը ներամփոփուէր, ո՛չ թէ խելագարուելով, ո՛չ թէ մտային կարողութիւնները, միտքը կառավարելու կարողութիւնը կորսնցնելով: Կոմիտասի խօսքով՝ սիրտը փլած էր. հիասթափուած էր թուրք ժողովուրդէն, շրջապատուած էր անկարող ղեկավարներով, փառասէր մարդոցմով, ազգին մասին մտածող չկար, ազգային, մշակութային խարիսխը փլած էր, ու ան անզօր էր օգնելու իր սիրելի ժողովուրդին»:

Յիշելով, յիշելով ու միշտ յիշելով Մեծ Վարպետը, պիտի շարունակենք ապրեցնել զինք մեր կեանքին ընթացքին դարերով, այնքան ժամանակ՝ երբ տակաւին հայ մը կը շնչէ երկրագունդիս վրայ: Միւս կողմէ, սակայն, Մեծ Վարպետը օրինակ ու դաս մը պէտք է ըլլայ մեզի համար, խնայելու եւ հոգ տանելու մերօրեայ Կոմիտասներուն, որոնք այսօր նոյն հոգեվիճակն ու ապրումները ունին, ինչ ունէր՝ Վարպետը:

Յիշատակն արդարոյն օրհնութեամբ եղիցի

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

8 յունիս 2020, Վաղարշապատ