ՔՍԱՆՀԻՆԳԱՄԵԱՅ ՅՈԲԵԼԵԱՆ ԵՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ (ա)

Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան 25-ա­մեա­կին առ­թիւ զրու­ցե­ցինք յայտ­նի լրագ­րող-հրա­պա­րա­կա­գիր, վեր­լու­ծա­բան եւ «Ա­նի» ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու կեդ­րո­նի ղե­կա­վար Թա­թուլ Յա­կո­բեա­նի հետ։ Ստո­րեւ մը ներ­կա­յաց­նենք այս տե­սակ­ցու­թիւ­նը։

-Պրն. Յա­կո­բեան Սեպ­տեմ­բեր ա­մի­սը մեր ժո­ղո­վուր­դին հա­մար իւ­րա­յա­տուկ եւ կա­րե­ւոր ա­ռիթ մը կը յու­շէ: 1991 թուա­կա­նի Սեպ­տեմ­բե­րի 21-ին Հա­յաս­տան կը հռչա­կուէր ան­կախ հան­րա­պե­տու­թիւն եւ ա­մէն տա­րուան նման այս տա­րի եւս մենք կը տօ­նախմ­բենք ան­կա­խու­թեան տօ­նը: 2016 թուա­կա­նը կը զու­գա­դի­պի Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ան­կա­խու­թեան 25-րդ տա­րե­դար­ձին, բայց եւ այն­պէս ակ­նե­րեւ կեր­պով տե­սա­նե­լի է, որ այս տա­րի տօ­նին հետ կա­պուած խան­դա­վա­ռու­թեան պա­կաս մը կայ: Մինչ սփիւռ­քի մէջ հասկ­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով սպա­սո­ղա­կա­նու­թիւն կը տի­րէ, Հա­յաս­տա­նի մէջ ալ կայ մեծ լռու­թիւն: Դուք ըլ­լա­լով լրագ­րող, ա­մէ­նօ­րեայ կա­պի մէջ էք եր­կի­րը բաղ­կաց­նող տար­բեր օ­ղակ­նե­րու հետ, ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այս լռու­թիւ­նը:

-Հա­յաս­տա­նի մէջ, երբ մար­դիկ լաւ չեն ապ­րիր, երբ հա­յաս­տան­ցին կը մտա­ծէ՝ ինչ­պէս գնել իր ե­րա­խա­նե­րուն հա­մար դպրո­ցա­կան պի­տոյք­ներ, երբ մար­դիկ կը մտա­ծեն երկ­րէն հե­ռա­նա­լու մա­սին, երբ ա­մէ­նուր տե­ղի կ­­՚ու­նե­նան ճչա­ցող ա­նար­դա­րու­թիւն­ներ, երբ «Սաս­նայ ծռե­ր­»ը հրա­պա­րակ կ­­՚իջ­նեն, ան­կախ ա­նոնց պա­հանջ­նե­րը ար­դար են կամ ոչ, երբ ուժ կը կ­­՚ի­րա­ռուի խա­ղաղ ցու­ցա­րար­նե­րու նկատ­մամբ, երբ հա­րիւ­րա­ւոր մարդ­ի­կը բեր­ման կ­­՚են­թար­կեն ա­ռանց ո­րե­ւէ բա­ցատ­րու­թեան, երբ կը ծե­ծեն այդ մարդ­ի­կը, երբ իշ­խան­նու­թիւն­նե­րէն ներս կ­­՚ըն­թա­նան քա­ղա­քա­կան հա­շուարկ­ներ, թէ ինչ­պէ՞ս պէտք է պա­հենք իշ­խա­նու­թիւ­նը, այս պա­ման­նե­րով, պէտք չէ ակն­կա­լել, որ եր­կրի օ­դը ըլ­լայ այն­պէս, որ շնչես եւ զգաս ազ­ա­տու­թեան, եղ­բայ­րու­թեան, հա­ւա­սա­րու­թեան ո­գին: Ըստ իս, այդ է հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը այն լռու­թեան, ո­րուն ակ­նար­կե­ցիք: Պէտք է ը­սեմ նաեւ, որ մեր պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին ա­ւե­լի ծանր պա­րա­գա­ներ ալ ապ­րած ենք, ոչ ոք թող ը­սէ, թէ 2015-16-ին Հա­յաս­տա­նը ո­րա­կա­պէս ա­ւե­լի վատ է մարդ­կա­յին կեան­քի ա­ռու­մով, քան՝ 90-ա­կան­նե­րու Հա­յաս­տա­նը: Ին­ծի հա­մար հիմ­նա­կան մտա­հո­գու­թիւ­նը հա­յաս­տան­ցիին մօտ յոյ­սի մը մա­հուան խնդիրն է: Վտան­գա­ւոր է, երբ կը սպան­նուի յոյ­սը: Ու նման պայ­ման­նե­րու մէջ չես կրնար ստեղ­ծել տօ­նա­կան մթնո­լորտ: Ի հար­կէ, 21 Սեպ­տեմ­բե­րի օ­րը կը մօ­տե­նայ, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը տօ­նա­կան մի­ջո­ցա­ռում­ներ կը կազ­մա­կեր­պեն, բայց այդ բո­լո­րը միայն ար­տաք­նա­պէս է, ինչ­պէս տուր­մը, որ փա­կուած է գու­նա­ւոր թուղ­թով, բայց մէ­ջը դառ­նու­թիւն կայ եւ մէ­ջը համ չկայ: Նաեւ կան՝ խոր­քա­յին պատ­ճառ­ներ, ո­րոնք բո­լո­րը կու­տա­կուե­լով մեծ հիաս­թա­փու­թիւն­նե­րու պատ­ճառ կը հան­դի­սա­նան: Օ­րի­նա­կի հա­մար՝ կրնամ ը­սել, որ պա­տ­­մա­կա­նօ­րէն հայ ժո­ղո­վուր­դը, ան­կա­խու­թեան նկատ­մամբ՝ վե­րա­պա­հու­թիւն­ներ ու­նի: Ան­կա­խու­թիւ­նը՝ կը թուէր ըլ­լալ ժա­մա­նա­կա­ւոր, քա­նի որ կը մտա­ծէին, թէ ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է այս փոքր եր­կի­րը ան­կախ ըլ­լայ, կրկին Խորհր­դա­յին Միու­թիւ­նը կը վե­րա­կանգ­նի, կրկին մեր «ռուս եղ­բայր­նե­ր»ը կու գան մեզ փրկե­լու, մեծ մա­սը այս­պէս կը մտա­ծէ: Ան­կա­խու­թիւ­նը չէ մտած մեր տու­նը, մեր ըն­տա­նի­քէն ներս, նաեւ այն պատ­ճա­ռով, որ մենք զայն չենք ար­ժե­ւո­րած մին­չեւ վերջ: Ես չեմ ճանչ­նար ո­ե­ւէ հայ, որ ան­կա­խու­թեան օ­րը՝ ոչ­խար մոր­թէ կամ ան­կա­խու­թեան օ­րը՝ ըն­տա­նի­քին հետ կը նշէ, բայց ես գի­տեմ հա­զա­րա­ւոր հա­յեր, ո­րոնք կը նշեն Նոր տա­րին, Մարտի 8-ը ե­ւայլն...: Այս տօ­նը չի մտներ մեր տու­նե­րէն ներս, ին­չո՞ւ չի մտներ: Պատ­ճառ­նե­րուն մէկ մա­սը ար­դէն յի­շե­ցի, ու ա­սոնց կող­քին նաեւ կայ ու­րիշ բան մը, որ մենք՝ հա­սա­րակ քա­ղա­քա­ցի­ներս օ­րէ օր կը զգանք, որ Հա­յաս­տա­նը ի­րա­պէս ան­կախ չէ եւ կը զգանք, որ մեր խնդիր­նե­րը կը լու­ծուին մէկ գի­շե­րուան ըն­թաց­քին. ինչ­պէս՝ Նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեան ան­կեղ­ծօ­րէն Չե­խիոյ հայ հա­մայն­քին հետ հան­դիպ­ման ըն­թաց­քին հնչած «ե­րե­քու­կէս տա­րի ա­սո­սա­ցիա (հա­մար­կում) պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րած էիք. ին­չո՞ւ մէկ գի­շե­րուան ըն­թաց­քին Եւ­րոա­սիա մտաք», պա­տաս­խա­նեց ը­սե­լով, որ «չէի կրնար ձեր բո­լո­րին կար­ծի­քը հարց­նել մէկ գի­շե­րուան մէ­ջ»: Այս ցոյց կու տայ, թէ ո­րո­շում կա­յաց­նո­ղը նոյ­նիքն Սարգ­սեա­նը չէ, այլ Վլա­տի­միր Փու­թինն է: Այս ա­մէն ին­չի միա­ցու­մով կը ստեղ­ծուի այն­պի­սի մթնոլորտ մը, ուր ո՛չ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը մեծ բան ու­նին նշե­լու ան­կա­խու­թեան տօ­նին հետ կապուած, ո՛չ ալ ժո­ղո­վուր­դը: Այս շատ վատ վի­ճակ մըն է, ո­րով­հե­տեւ ինչ­պէս միշտ կ՚ը­սեմ, ե­թէ Հա­յաս­տա­նը օր մը կորսնց­նէ իր ան­կա­խու­թիւ­նը, աշ­խար­հի մէջ կայ առ­նը-ւազն հայ մը, որ չի զար­մա­նար, այդ հա­յը ես եմ, գու­ցէ այդ­պէս մտա­ծող­ներ շատ կան: Այս ճա­նա­պար­հով է նաեւ, որ ան­կա­խու­թիւ­նը կը կորսնց­նեն այս­պի­սի սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան պայ­ման­նե­րուն մէջ, երբ կա­խուած ես կեդ­րո­նէ մը: Ու­րիշ ի­րա­կա­նու­թիւն մըն ալ կայ, այն ալ մեր դրա­ցի­ներն են, ո­րոնց հետ մենք չկրցանք լե­զու գտնել, կը հասկ­նամ, որ լե­զու գտնե­լը դիւ­րին բան չէ, եւ շատ դժուար է, յատ­կա­պէս Ատր­պէյ­ճա­նի եւ Թուր­քիոյ հետ, բայց այս է մեր ի­րա­կա­նու­թիւ­նը: Ան­կա­խու­թիւ­նը միայն դրա­կան կող­մեր չու­նի, ան նաեւ մարտա­հրա­ւէր է, լուրջ մար­տահ­րա­ւէր, եւ ե­թէ չկա­րե­նաս այդ մար­տահ­րա­ւէ­րը կա­ռա­վա­րել, ա­պա լուրջ խնդիր­նե­րու կը հան­դի­պիս: Շատ պարզ բա­ցատ­րու­թեամբ կրնանք ը­սել՝ «լաւ բախտ չու­նե­ցանք, գէշ դրա­ցի­ներ ու­նին­ք»։ Բայց այդ­պէս չէ, ե­թէ այդ­պէս ը­սես կը նշա­նա­կէ ա­նե­լա­նե­լի վի­ճա­կի մէջ ես, ո­չինչ կրնաս ը­նել: Ճիշդ է, մեր դրա­ցի­նե­րուն հետ մենք լուրջ տա­րա­կար­ծու­թիւն­ներ ու­նինք, բայց պէտք է այս վի­ճա­կէն դուրս գա­լու հա­մար ել­քեր ո­րո­նենք:

-Դուք ա­յն ան­ձե­րէն էք, որ շատ մօ­տէն հե­տե­ւե­ցաք ռուս-թրքա­կան տագ­նա­պին։ Այդ տագ­նա­պի հան­գու­ցա­լուծ­ման օ­րե­րուն հրա­պա­րա­կում մըն ալ ը­րիք դի­մա­տետ­րի է­ջե­րուն, ուր կ­­՚ը­սէիք, թէ Հա­յաս­տան այս ամ­բող­ջը դի­տեց միայն եւ ոչ մէկ ձե­ւով ա­ռըն­չուե­ցաւ այս մեծ տագ­նա­պին հետ, նոյ­նիսկ ը­սե­լիք չու­նե­ցաւ։ Ձեր կար­ծի­քո­վ, ի՞նչ կրնար ը­նել Հա­յաս­տա­նը եւ չը­րաւ:

-Ես կը հա­մա­րեմ, որ Հա­յաս­տա­նը շատ բան չէր կրնար ը­նել, երբ խօս­քը կը վե­րա­բե­րի եր­կու հզօր պե­տու­թիւն­նե­րու՝ Թուր­քիոյ եւ Ռու­սաս­տա­նի: Ի հար­կէ, մենք փոքր եր­կիր ենք, մենք մեր չա­փը պէտք է ճիշդ ի­մա­նանք: Այս ա­ռու­մով ես ու­րիշ կա­րե­ւոր շեշ­տադ­րում մը ը­րած էի, նշե­լով, որ ռուս-թրքա­կան այս լա­րուած ի­րա­վի­ճա­կէն շատ մը հա­յեր ու­րախ էին: «Վա՜յ ինչ լաւ է թուր­քե­րը եւ ռու­սե­րը հի­մա զի­րար կու տեն» եւ այլ խօս­քեր շատ լսուե­ցան այդ օ­րե­րուն։ Ի հար­կէ, այս նաեւ մեծ թի­ւով հա­յե­րու քա­ղա­քա­կան նախ­նա­կան միտ­քի, շատ նախ­նա­կան միտ­քի ար­գա­սիքն էր: Ան­կէ ետք, երբ յան­կարծ սկսան կար­գա­ւո­րուիլ ռուս-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, ես գրե­ցի, որ մենք այդ վի­ճա­կէն չշա­հե­ցանք եւ չենք ալ կրնար շա­հիլ, բայց ա­մե­նէն վտան­գա­ւո­րը այն է, որ այս բա­րե­կա­մու­թե­նէն մենք չտու­ժենք, ո­րով­հե­տեւ ռուս-թրքա­կան բա­րե­կա­մու­թիւ­նը միշտ ե­ղած է մեր հա­շուին, Հա­յաս­տա­նի հա­շուին, բայց այս­տեղ ալ ես կ՚ու­զեմ ինք­նաքն­նա­դա­տա­կան խօ­սիլ, ո­րով­հե­տեւ կրկին կրնանք, ինչ­պէս Քա­ջազ­նու­նին ը­սած է՝ «Չար բախ­տէն դժգոհ ենք, մե­ղադ­րել ռու­սե­րը, յե­տոյ ի­րենց­մէ նե­ղա­նալ, բո­լո­րէն նե­ղա­նա­լ»։ Բայց դուն պէտք է խնդիր­նե­րը քու մէջդ գտնես: Իմ կար­ծի­քով, մենք լրջա­գոյն խնդիր ու­նինք, ո­րով­հե­տեւ չենք կրնար ար­ժա­նա­պա­տիւ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ պա­հել Ռու­սաս­տա­նի հետ: Հա­յաս­տանն ու Ռու­սաս­տա­նը պէտք է նոյն ռազ­մա­վա­րա­կան գոր­ծըն­կեր­ներ ըլ­լան, ա­սոր մա­սին ը­սե­լիք չու­նիմ ու կա­րե­լի չէ թշնա­մու­թիւն սեր­մա­նել ռու­սե­րու նկատ­մամբ: Այ­սօր Հա­յաս­տա­նի յատ­կա­պէս ըն­կե­րա­յին ցան­ցե­րու վրայ եւ կարգ մը քա­ղա­քա­կան շրջա­նա­կա­նե­րու մէջ Ռու­սաս­տա­նի հան­դէպ կայ ա­ւե­լորրդ ջղա­գա­րու­թիւն մը, որ պէտք է փա­րա­տի:

Միւս կող­մէ կա­րե­լի չէ եր­բեք շա­րու­նա­կել այս­պէս, ձեռ­քե­րը ծա­լած նստիլ, Թուր­քիոյ հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն ա­ռըն­չու­թեամբ: Գի­տեմ, որ զիս պի­տի մե­ղադ­րեն «ի՞նչ ը­նենք, թուր­քե­րը այս են, թուր­քե­րը քայլ չեն առ­նե­ր» ը­սե­լով, սա­կայն այդ ալ ըն­դու­նե­լի չէ: Օ­րի­նակ, երբ հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կը հասց­նես այն­պի­սի փա­կու­ղիի, որ նոյ­նիսկ կը փա­կես ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րու մի­ջեւ կա­պե­րը, դուն հոս խնդիր կը ստեղ­ծես: Հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը «ֆութ­պո­լա­յին ցնծու­թե­նեէն յե­տոյ, այ­սօր Հա­յաս­տա­նի Թուր­քիոյ հետ յա­րա­բե­րու­թիւ­նը կը գտնուի «զե­րօ կէ­տի» մը վրայ եւ ա­սոր մէջ կը տես­նեմ Հա­յաս­տա­նի մեղ­քը:

Ես հե­ռու եմ այն միտ­քէն, որ ե­թէ մենք ու­նե­նա­յինք շատ խե­լա­ցի նա­խա­գահ, ժո­ղո­վուր­դի քուէով ընտ­րուած նա­խա­գահ, մենք կ՚ու­նե­նա­յինք հայ-թրքա­կան բնա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ, ո՛չ: Շատ հա­ւա­նա­կան է, որ մենք նո­րէն ու­նե­նա­յինք փակ սահ­ման­ներ, նո­րէն դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ չէին ըլ­լար, այս հասկ­նա­լի է, բայց թէ՛ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեա­նի ժա­մա­նակ, թէ՛ Ռո­պէրթ Քո­չա­րեա­նի ա­տեն, գո­նէ շփու­մը կար՝ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րու, Թուր­քիոյ եւ Հա­յաս­տա­նի ու­թիւն­նե­րուն մի­ջեւ, դի­ւա­նա­գէտ­նե­րու, կային հան­դի­պում­ներ, շատ հե­տաքրք­րա­կան է, որ անոնք չէին գո­վազ­դուէր, ա­նոնք կի­սա­գաղտ­նի հան­դի­պում­ներ էին, ո­րոնք օ­գտա­կար էին թէ՛ Հա­յաս­տա­նին եւ թէ Թուր­քիոյ հա­մար: Այ­սօր այդ բո­լո­րը վե­րա­ցած են: Ի հար­կէ, այս­տեղ թուր­քե­րը նաեւ՝ ու­նին ի­րենց մեղ­քի բա­ժի­նը եւ այս ա­մէ­նը եր­կկող­մա­նի է ու ցա­ւա­լի: