ՔՍԱՆՀԻՆԳԱՄԵԱՅ ՅՈԲԵԼԵԱՆ ԵՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ (դ)

Ա­մե­նա­մեծ աղ­մու­կը բարձ­րա­ցաւ, երբ նա­խա­գահ Լե­ւոն Տէր-Պետ­րո­սեան մաս­նակ­ցե­ցաւ Թուր­քիոյ նա­խա­գահ Թուր­կուտ Էօ­զա­լի թաղ­ման, 1993 թուա­կա­նի Ապ­րի­լին: Այս բո­լո­րով հան­դերձ, Հա­յաս­տա­նի մէջ Թուր­քիոյ հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու վե­րա­բե­րեալ ընդ­հա­նուր դրա­կան մթնո­լորտ մը կար: Ու հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ՀՅԴ կտ­րա­կա­նա­պէս դէմ էր այդ մօ­տե­ցու­մին,  երկ­րի այդ օ­րե­րու բո­լոր ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար­նե­րը հան­դի­պում­ներ կ­­՚ու­նե­նա­յին ի­րենց թուրք պաշ­տօ­նա­կից­նե­րուն հետ: Այս ա­ռու­նով պէտք է նշեմ Վա­հան Փա­փա­զեա­նի ա­նու­նը, որ բա­ւա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց իր թուրք գոր­ծըն­կեր­նե­րուն հետ: Նոյն քա­ղա­քա­կան վար­քը շա­րու­նա­կեց նաեւ Ա­լեք­սանտր Ար­զու­մա­նեա­ն, իսկ Ռաֆ­ֆի Յով­հան­նի­սեան, որ շատ կարճ ժա­մա­նա­կով զբա­ղե­ցուց երկ­րի ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րի պաշ­տօ­նը, Սեւ ծո­վեան տնտե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեան (ՍԾՏՀԿ) Իս­թան­պուլի մէջ ու­նե­ցած ժո­ղո­վի մը ըն­թաց­քին հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րա­բե­րեալ ը­րած յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րուն հա­մար պաշ­տօ­նանկ ե­ղաւ: Վե­րա­դառ­նա­լով Փա­փա­զեա­նին, ան իր պաշ­տօ­նա­վար­ման ե­րեք տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին, երբ Թուր­քիոյ մէջ շատ ա­րագ ձե­ւով բազ­մա­թիւ ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար­ներ կը փո­խուէին, կը հաս­ցնէր բո­լո­րին հետ ալ հան­դի­պում ու­նե­նալ, ինչ­պէս՝ Չե­թի­նի, Չիլ­լէ­րի, Քա­րաեալ­չը­նի եւ Սոյ­սա­լի հետ: Թուր­քիա ու­նէր բո­լոր պատ­ճառ­նե­րը Հա­յաս­տա­նի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տե­լու, բայց այդ չը­րաւ:

Վե­րա­դառ­նա­լով հար­ցու­մին՝ կը կար­ծեմ պէտք է ը­սեմ, որ այ­սօր Հա­յաս­տա­նի մէջ Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան շուրջ ե­ղած ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը ո­րո­շա­կի չա­փով կը սրսկուի հա­կաթր­քա­կա­նու­թեամբ եւ հա­կաատր­պէյ­ճա­նա­կան զգա­ցում­նե­րով: Կը հասկ­նամ, որ այդ պա­տաս­խանն է Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մէ հրահ­րուած ա­տե­լա­վառ քա­րոզ­չու­թեան, բայց մեր մօտ ե­ղա­ծը ես սխալ կը հա­մա­րեմ: Պէտք չէ հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը ա­տե­լու­թեամբ «դաս­տիա­րա­կե­լ»:

Ես ո­րե­ւէ դրա­կան գնա­հա­տա­կան չտա­լով Նա­խա­գահ Սերժ Սարգ­սեա­նի հաս­ցէին՝ կրնամ ը­սել, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հար­ցով ան կա­տա­րած է խի­զախ քայ­լեր, նոյ­նիսկ հա­կադ­րուե­լով սփիւռ­քին եւ «դա­ւա­ճա­ն­»ի պատ­կեր ներ­կա­յա­նա­լով : Ու որ­քան ալ Սերժ Սարգ­սեա­նի եւ իր վար­չա­խում­բի Թուր­քիոյ հան­դէպ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը փո­խուած ըլ­լայ, բա­ւա­րար է, որ Թուր­քիան քայլ մը կա­տա­րէ եւ այս­տեղ՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­մէն ինչ 180 աս­տի­ճան միան­գա­մայն կը փո­խուի, եւ այն մար­դիկ, ո­րոնք մինչ այդ Թուր­քիոյ դէմ կը խօ­սէին, կը սկսին հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թեանց կա­րե­ւո­րու­թեան եւ եր­կու եր­կիր­նե­րու հա­մե­րաշ­խու­թեան մա­սին ջա­տա­գո­վել, ինչ­պէս կը խօ­սէին «Հա­յաս­տան-Թուր­քիա փրո­թո­քո­լ­»ի ստո­րագր­ման օ­րե­րուն: Այս­տեղ ու­շագ­րաւ օ­րի­նակ մը տա­լու հա­մար յի­շեմ Հա­յաս­տա­նի Ֆութ­պո­լի դա­շնակ­ցու­թիւ­նը, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա խա­ղէն ա­ռաջ իր դրօ­շին վրա­յէն հա­նեց Ա­րա­րատ լե­ռը եւ ա­նոր փո­խա­րէն դրաւ ոտ­նագն­դակ մը, որ ինք­նին խայ­տա­ռա­կու­թիւն մըն էր: Ու­րիշ մը ծաղ­կած խնձո­րե­նին ցոյց տուաւ, որ­պէս հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու նշա­նա­բան, այն պա­րա­գա­յին, երբ հա­յոց մօտ աշ­նա­ն ծաղ­կած խնձո­րե­նին չա­րի­քի նշան է:

Այս ա­մէ­նը պէտք է ձգել մէկ կողմ, եւ ի­րա­տե­սօ­րէն, սառ­նասր­տօ­րէն մօ­տե­նալ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն եւ հաս­տա­տել դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ: Ի վեր­ջոյ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան 25-րդ տա­ր-ւան շե­մին լաւ չէ, որ Հա­յաս­տան-Թուր­քիա չ­­ու­նե­նան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ:

-Իր ան­կա­խու­թեան 25-րդ տա­րե­դար­ձին ո՞ւր կ՚եր­թայ եր­կիր Հա­յաս­տա­նը:

-Ցա­ւօք, Հա­յաս­տան կ­­՚եր­թայ դէ­պի Մոս­կուա, Հա­յաս­տա­ն կը զի­ջի իր դիր­քե­րէն ու կը տու­ժէ տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը հո­գե­բա­նա­կան ա­ռում­նե­րով։ Երբ Ատր­պէյ­ճան յար­ձա­կո­ղա­կան դիր­քե­րու վրայ է եւ Թուր­քիա կը շա­րու­նա­կէ մեր նկատ­մամբ քա­ղա­քա­կան հա­կա­ռա­կու­թիւն ցոյց տալ, մեր փրկու­թիւ­նը կրկին ռու­սե­րու գիր­կը եր­թալն է: Այս մօ­տե­ցու­մը, բնա­կա­նա­բար, շատ վտան­գա­ւոր է։ Ա­յո՛, մենք քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան ռազ­մա­կան ա­ռու­մով ա­ւե­լի կը մօ­տե­նանք ռու­սե­րուն, ա­նոնց վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ կը մտնենք, բայց ա­մե­նավ­տան­գա­ւո­րը, որ հա­յե­րը սկսած են մտա­ծել, թէ ի­րենց իս­կա­կան փրկու­թիւ­նը ոչ թէ դժուար ճա­նա­պար­հով դրա­ցի­նե­րու հետ լե­զու գտնելն է, այլ գտնելն է եր­րորդ կողմ մը, որ մեզ պէտք է փրկէ թուր­քե­րու եւ ա­զէ­րի­նե­րու հնա­րա­ւոր յար­ձա­կում­նե­րէն: Այս բո­լո­րը վտան­գա­ւոր են այն մտա­վա­խու­թեամբ, թէ օր մը ռու­սե­րը կրնան թո­ղել ու հե­ռա­նալ, եւ ե­թէ այդ սպառ­նա­լի­քը մեր դրան մօ­տե­նայ եւ մենք կրկին ան­պաշտ­պան մնանք թուր­­քե­րու եւ ա­զէ­րի­նե­րու առ­ջեւ:

-Ի՞նչ պէտք է ը­նել այս ի­րա­վի­ճա­կը դար­մա­նե­լու հա­մար:

-Շատ մեծ հար­ցում է: Ես չեմ գի­տեր, թէ ինչ պէտք է ը­նել, բայց գի­տեմ, որ պէտք է արթն­նալ, պէտք է մտա­ծել, ա­մէն ինչ ը­նել, որ­պէս­զի այս վի­ճա­կը եր­կար չտե­ւէ: Գի­տեմ, որ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը դիւ­րին վի­ճա­կի մէջ չեն։ Միւս կող­մէ, երբ ու­նիս այս վի­ճա­կը, վստահ իշ­խա­նու­թիւն­ներն են մե­ղա­ւո­րը։ Բայց եւ այն­պէս, վստահ չեմ, որ իշ­խա­նու­թեան մէջ բո­լո­րը հա­մո­զուած են, թէ այս վատ վի­ճակ է: Շա­տե­րու հա­մար այս գե­րա­զանց ի­րա­վի­ճակ է, բնա­կան ի­րա­վի­ճակ: Քսան­հինգ տա­րի ապ­րած ենք, քսան­հինգ մը եւս կ­­՚ապ­րինք, բայց մար­տահ­րա­ւէ­րը միշտ կայ։ Գու­ցէ մեր սե­րուն­դը այս ձե­ւով կ­­՚ապ­րի քսան­հինգ տա­րի եւս, մենք կը մեռ­նինք, բայց հնա­րա­ւոր է, որ ռու­սե­րը հե­ռա­նան, Ատր­պէյ­ճա­նը պա­տե­րազմ յայ­տա­րա­րէ, Թուր­քիան մի­ջամ­տէ եւ մենք ի՞նչ ի­րա­վի­ճա­կի մէջ կ­­՚ըլ­լանք։ Միշտ պէտք է յո­ռե­գոյ­նը սպա­սես, որ­պէս­զի կ­­՚ան­խա­տե­սես: Ա­նըն­դու­նե­լի է այս­պէս հան­գիստ նստիլ ու կար­ծել, որ ա­մէն ինչ բնա­կան է:

Հա­յաս­տա­նը իր ու­ժերն ու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը հա­շուի առ­նե­լով յոյս չդնէ եր­րորդ երկ­րի մը վրայ, ըլ­լայ Ռու­սաս­տան, Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ կամ այլ եր­կիր մը։ Ա­մե­նադ­ժուա­րին պայ­ման­նե­րուն մէջ ան­գամ պէտք է փոր­ձէ Թուր­քիոյ հետ լե­զու գտնել, հա­կա­ռակ, որ հեշտ չէ այդ մէ­կը եւ փոր­ձէ հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կրկին բե­րել օ­րա­կար­գի, եւ զայն օ­րա­կար­գին մէջ պա­հե­լով յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հե­ռա-նը­կար ու­նե­նալ: Թուր­քե­րը պէտք է ա­ռա­ջին քայ­լը կա­տա­րեն, բայց մենք եւս պէտք է աշ­խա­տինք այդ ա­ռի­թը ստեղ­ծե­լու եւ ի­րա­կա­նու­թիւն դարձ­նե­լու հա­մար:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան

- վերջ -