Երփներանգ Բանաստեղծութիւններ

Յի­շո­ղու­թիւ­նը ա­րուես­տա­գէ­տին սերմն է:
ԱՐ­ՇԻԼ ԿՈՐ­ՔԻ

Գե­ղան­կար­չա­կան բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թիւ­նը կ՚առըն­չուի ա­ւե­լի գու­նե­րանգ­նե­րու ու կեր­պե­րու, քան՝ բո­վան­դա­կու­թեան հետ: Ե­րաժշ­տա­կա­նու­թիւ­նը, ա­ռանց գու­նե­րանգ­նե­րու կշռոյ­թին, դժուար թէ կա­րո­ղա­նայ բա­ցա­յայ­տել կտա­ւի բա­նաս­տեղ­ծա­կան հէն­քը: Իսկ երփ­նե­րանգ բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թիւ­նը, ա­ռանց գու­նա­ծին լոյ­սի, կը դառ­նայ ինքնան­պա­տակ ու կը մնայ լու­սանց­քի վրայ:

Միա­ժա­մա­նակ թէ՛ ե­րաժշ­տա­կան եւ թէ՛ բա­նաս­տեղ­ծա­կան լու­սե­րանգ­նե­րով օժ­տուած են Էմ­մա Գրի­գո­րեա­նին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք իբ­րեւ յի­շո­ղու­թեան սեր­մեր՝ կը բա­ցուին մեր ժա­մա­նակ­նե­րու սրըն­թաց կեան­քի ըն­թաց­քին:

Ան ծնած է 1943-ին, Կիւմ­րի, ա­ւան­դա­պահ ըն­տա­նե­կան յար­կի տակ: Տան բա­րեն­պաստ մթնո­լորտն ու մի­ջա­վայ­րը իր մէջ կը զար­գաց­նեն գե­ղե­ցի­կի զգա­ցո­ղու­թիւնն ու ա­նոր հան­դէպ սէ­րը, տո­գո­րուած՝ մարդ­կայ­նա­կան ար­ժա­նիք­նե­րով: 1967-ին կը սկսի ցու­ցադ­րուիլ, իսկ եր­կու տա­րի ետք կ՚ա­ւար­տէ Ե­րե­ւա­նի Գե­ղա­րուես­տա­թա­տե­րա­կան հիմ­նար­կը՝ ար­ժա­նա­նա­լով ջերմ հե­տաքրք­րու­թեան ու գնա­հա­տան­քի:

Էմ­մա Գրի­գո­րեան, գու­նան­կար­չու­թեան զու­գա­հեռ, է՛ նաեւ գի­ծի վար­պետ մը: Գի­ծի ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թեան հիմ­քի վրայ կա­ռու­ցուած ա­նոր երփ­նագ­րե­րը յա­ճախ օժ­տուած են նաեւ բա­նաս­տեղ­ծա­կան լու­սե­րանգ­նե­րով, ո­րոնք մտա­ծուած ծրագ­րա­ւո­րու­մի մը հե­տե­ւանք չեն, այլ՝ ինք­նա­բուխ ու տա­րե­րա­յին թե­լադ­րա­կա­նու­թեան մը ար­դիւնք: Ի վեր­ջոյ Բագ­րա­տին քոյրն է ան, ո­րուն խոր­հուրդ­ներն ու թե­լադ­րանք­նե­րը ի­րենց շի­նիչ դե­րը կա­տա­րած են Էմ­մա­յի կազ­մա­ւոր­ման մէջ:

Ե­թէ հե­տե­ւինք Էմ­մա­յի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քի հո­լո­վոյ­թին, պի­տի նշմա­րենք, որ ան սկսած է դա­սա­կա­նու­թեամբ ու անց­նե­լէ ետք յետտ­պա­ւո­րա­պաշ­տու­թեան եւ «ֆո­վիզմ»ի բո­վե­րէն, հա­սած է կի­սա­վե­րա­ցա­կա­նու­թեան ո­լորտ­նե­րը: Թէեւ եր­բեմն կը փոր­ձէ մտնել վե­րա­ցա­կա­նու­թեան դաշտ, սա­կայն, ա­ռանց յա­պա­ղե­լու հոն, «կը նա­հան­ջէ» դէ­պի կի­սա­վե­րա­ցա­կա­նու­թիւն, ուր ինք­զինք ա­ւե­լի հան­գիստ ու ա­պա­հով կը զգայ կար­ծէք:

Ա­նոր բնան­կար­նե­րը գրա­ւա­կանն են գե­ղե­ցի­կի ո­րո­նում­նե­րուն, ուր կեն­դա­նա­կան աշ­խար­հը, գեղջ­կա­կան կա­ռոյց­ներն ու ին­քը՝ մար­դը կը միա­ձու­լուին ի­րա­րու՝ ա­ռանց ա­ղա­ւա­ղե­լու բնու­թեան կու­սա­կա­նու­թիւնն ու մար­դու մարդ­կա­յին կեր­տուած­քը: Կարգ մը կտաւ­նե­րու պա­րա­գա­յին ա­մէն ինչ խա­ղաղ, հան­դարտ ու գե­ղե­ցիկ կը թուի, գրե­թէ չկան շեշ­տուած տա­ռա­պա­լից պա­հեր եւ կամ տագ­-նա­պա­լից գո­յա­տեւ­ման պայ­քար­ներ: Կեան­քի «գա­ւա­ռա­կան» մաք­րու­թիւնն ու բնու­թեան հմայ­քը լա­ւա­պէս դրսե­ւո­րուած են ո­րոշ բնան­կար­նե­րու մէջ, ինչ­պէս՝ «Իմ գիւ­ղը», «Յու­շեր», «Զրոյց», «Ճամ­բոր­դու­թեան մը ազ­դան­շա­նը» եւ այլն: Կան ու­րիշ գոր­ծեր, ո­րոնք սա­կայն ան­հան­դարտ ու տագ­նա­պա­լից վի­ճակ մը կը պար­զեն, ինչ­պէս՝ «Բա­նաս­տեղ­ծի աշ­խար­հը», «Հրա­շա­լի ե­ռեա­կը» եւ կամ՝ «Իմ եր­կի­րը»:

Իբ­րեւ բնան­կա­րիչ՝ սա­րեա­նա­կան բնան­ը-կար­չու­թեան շա­ռա­ւիղ­նե­րէն է ան, այն­պէս, ինչ­պէս՝ Մի­նաս Ա­ւե­տի­սեա­նը, Բագ­րատ Գրի­գո­րեա­նը, Ա­շոտ Յով­հան­նի­սեա­նը եւ կամ Սէյ­րան Խաթ­լա­մա­ճեա­նը, ո­րոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը կեր­տեց հայ­րե­նի իր բնաշ­խար­հը: Էմ­ման եւս կը պատ­կա­նի նոյն շար­քին՝ միա­ժա­մա­նակ տար­բե­րուե­լով ա­նոնց­մէ՝ յատ­կա­պէս իր գի­ծի ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թեամբ:

Գի­ծի ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թիւ­նը առ­կայ է նաեւ իր դի­ման­կար­նե­րուն մէջ, ո­րոնք մեծ մա­սամբ կի­ներ են: Ա­նոնց­մէ շա­տեր ինք­նան­ը-կա­րի բնոյթ ու­նին ու կը դրսե­ւո­րեն գե­ղանը-կա­րի­չի նե­րաշ­խար­հին տար­բեր վի­ճակ­ներն ու տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը: Հո­գե­կան ամ­րու­թիւն, յոյս, վճռա­կա­մու­թիւն ու նոյ­նիսկ կեն­սա­սի­րու­թիւն ար­տա­յայ­տող ա­նոր կին կեր­պար­նե­րուն մէջ կը նշմա­րուին թախ­ծոտ տուայ­տանքն ու ա­նո­րո­շու­թեան զգա­ցո­ղու­թիւ­նը… ա­պա­գա­յի նկատ­մամբ: Այս զգա­ցո­ղու­թիւն­նե­րը առ­կայ են նաեւ իր «Ե­րեք սե­րունդ» ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան մէջ: Նոյն բո­վան­դա­կու­թեամբ գործ մը ու­նի Մար­տի­րոս Սա­րեան, ուր պատ­կե­րուած են ե­րի­տա­սարդ, հա­սուն տա­րի­քի եւ տա­րի­քոտ Սա­րեան­նե­րը: Իսկ հոս պատ­կե­րուած են մա­նու­կը, պար­մա­նու­հին ու ե­րի­տա­սար­դը, ո­րոնք թէեւ ի­րա­րու հետ ներ­դաշ­նա­կուած նոյն կեր­պա­րի կեան­քի տար­բեր փու­լե­րը կը դրսե­ւո­րեն, սա­կայն բո­լորն ալ կ՚ար­տա­յայ­տեն տուայ­տան­քի ո­լո­րապ­տոյ­տի մէջ բռնուած թախ­ծա­լից ու մտա­հոգ վի­ճակ­ներ: Գրե­թէ նոյն տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը կը դրսե­ւո­րեն նաեւ ա­նոր կարգ մը այլ տի­պար­նե­րը, ինչ­պէս՝ «Մայ­րու­թիւն­ներ»ն ու նոյ­նի՛սկ «Պա­րու­հի­նե­րը»:

Այս բո­լո­րէն վեր, սա­կայն, Էմ­մա­յին ա­ր-ւես­տի պսակն ու տա­րեր­քը կը կազ­մեն այս կեր­պար­նե­րը (ինչ­պէս՝  «Յաղ­թա­նակ», «Խա­չե­լու­թիւն», «Ներ­կա­յա­ցում», «Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թիւն» եւ այլն): Ա­նոնք պատ­կե­րուած են կեդ­րո­նա­խոյս վրձնա­հա­րուած­նե­րով ու կրա­կի ե­րանգ­նե­րով, ո­րոնք հրդե­հուած նե­րաշ­խար­հի մը պատ­րան­քը կը դրսե­ւո­րեն: Իսկ ե­թէ պի­տի ա­ռանձ­նաց­նենք ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն մը՝ իբ­րեւ ա­ռան­ձին ե­րե­ւոյթ, այդ մէ­կը «Աղջ­նակ»ն է: Այս գոր­ծը Էմ­մա­յի ա­րուես­տը կը հասց­նէ ու­րոյն բիւ­րե­ղաց­ման, ուր սեւ խո­րա­պատ­կե­րի վրայ ինք­նա­մուղ (automatism) կեր­պով վրձի­նուած­նե­րը ու­նին բա­ցա­ռիկ հնչե­ղու­թիւն ու նե­րազ­դե­ցիկ ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թիւն:

Հա­կա­ռակ ա­նոր որ Էմ­մա Գրի­գո­րեան եր­կու տաս­նա­մեա­կէ ա­ւե­լի կ՚ապ­րի եւ կը ստեղ­ծա­գոր­ծէ Նիւ Եոր­քի նման հսկայ ու կեան­քով յա­գե­ցած քա­ղա­քի մը մէջ, սա­կայն ա­նոր ա­րուես­տը գրե­թէ ազ­դուած չէ ա­մե­րի­կեան զար­տու­ղի ուղ­ղու­թիւն­նե­րէն եւ ոչ ալ՝ կու­տա­կ-ւած երկ­նա­քեր­նե­րու յա­րա­փո­փոխ ճո­խու­թիւն­նե­րէն:

Ար­շիլ Կոր­քի Ա­դո­յեա­նը կ՚ը­սէ. «Յի­շո­ղու­թիւ­նը ա­րուես­տա­գէ­տին սերմն է»: Էմ­մա­յի պա­րա­գա­յին եւս յի­շո­ղու­թիւ­նը կը կա­տա­րէ սեր­մի դեր: Ան կ՚ապ­րի ան­ցեա­լով եւ կը ստեղ­ծա­գոր­ծէ ներ­կա­յի մէջ՝ հա­մա­ձայն իր յի­շո­ղու­թիւն­նե­րու ներ­քին ձայ­նի թե­լադ­րա­կա­նու­թեան: Շարք մը կտաւ­ներ ուղ­ղա­կի ար­ձա­գանգ­ներն են իր յի­շո­ղու­թիւն­նե­րուն, ինչ­պէս՝ «Յու­շեր», «Գի­նե­ձօն», «Զրոյց», «Հրա­շա­լի ե­ռեակ», «Մե­ղե­դի»  եւ այլն:

Ա­րե­ւե­լեան բորբ ա­րե­ւի լու­սե­րանգ­նե­րով օժ­տուած ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը ցու­ցա­նիշ են իր ան­հա­տա­կա­նու­թեան ու չմիջ­նոր­դուած յի­շո­ղու­թիւն­նե­րու կեն­սու­նա­կու­թեան: Ա­հա­ւա­սիկ թէ ին­չո՛ւ ա­նոր իւ­րա­քան­չիւր գործ երփ­նե­րանգ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան մը տպա­ւո­րու­թիւ­նը կու տայ  մե­զի:

ՄՈՎ­ՍԷՍ ԾԻ­ՐԱ­ՆԻ
(Յապաւուած)

«Ազդակ», Պէյ­րութ