«Տոն Քիշոթի օրագիրը» եւ «Ձիւնամարդու աւետարանը»

Ի ձե­ռին ու­նիմ շա­հե­կան ու հե­տաքրք­րա­կան եր­կու գիր­քեր, ո­րոնց հե­ղի­նակն է սի­րե­ցեալ բա­րե­կամ մը՝ Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան։ Ե­րե­ւա­նի մէջ վեր­ջերս նշուե­ցաւ իր ծննդեան 50-ա­մեա­կը։ Թէեւ յո­բե­լեա­նը տօ­նուե­ցաւ ան­մի­ջա­կան շրջա­նա­կի մը մէջ, սա­կայն այդ նոյն շար­ժա­ռի­թով Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան ե­կաւ հրամց­նել շատ ա­ւե­լի հրա­պա­րա­կա­յին պտուղ­ներ։ Իր յիս­նա­մեա­կին ար­գա­սի­քը կը հան­դի­սա­նան՝ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան գոր­ծե­րու ժողո­վա­ծոյ մը եւ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րու ընտ­րա­նի մը. եր­կուքն ալ ե­զա­կի ի­րենց տե­սա­կին մէջ։ Հրա­պա­րա­կա­խօ­սա­կա­նը կը կո­չուի «Տոն Քի­շո­թի օ­րա­գի­րը» (Դոն Կի­խո­տի օ­րա­գի­րը), իսկ բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նը՝ «Ձիւ­նա­մար­դու ա­ւե­տա­րան» (Ձնե­մար­դու ա­ւե­տա­րան)։

­Տար­բեր բնոյ­թով այս եր­կու գոր­ծե­րուն, նոյն շար­ժա­ռի­թով, ի­րա­րու հետ նոյ­նա­ժա­մա­նակ հրա­տա­րա­կուի­լը եւ գրա­սէր­նե­րուն որ­պէս ծրար ներ­կա­յա­ցուի­լը, խոր­քին մէջ, հա­մա­հունչ է հե­ղի­նա­կի ծա­ւա­լած գոր­ծու­նէու­թեան, ո­րու լոյ­սին տակ իր խորհր­դան­շած կեր­պա­րը կը ցո­լաց­նէ ա­նոր բազ­մա­կող­մա­նի ինք­նու­թիւ­նը։ Ար­դա­րեւ, Հա­յաս­տա­նի մտա­ւո­րա­կան աշ­խար­հի ծա­նօթ դէմ­քե­րէն մին է Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան, որ հա­րուստ փոր­ձա­ռու­թիւն մը կու­տա­կած է՝ աշ­խա­տած ըլ­լա­լով ա­մե­նա­տար­բեր բնա­գա­ւառ­նե­րու մէջ։ Ան­շուշտ, այդ փոր­ձա­ռու­թեան ճո­խու­թեան գրա­ւա­կան­նե­րէն մին ալ այն է, որ ան լիու­լի ար­ժե­ւո­րած է՝ այդ ա­մե­նա­տար­բեր ո­լորտ­նե­րուն մէջ գտնուե­լու իւ­րա­քան­չիւր հանգ­րուա­նը։ Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան գրա­կա­նու­թեան կա­լուա­ծէն ներս ճա­նա­չում ու­նի՝ որ­պէս բա­նաս­տեղծ, գրող։ Ան նաեւ խմբա­գիր է, հե­ղի­նակ՝ բե­մագ­րու­թիւն­նե­րու։ Ե­ղած է դի­ւա­նա­կալ։ Համ­բա­ւի տէր է նաեւ՝ որ­պէս հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ, ան­մասն չի մնար քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն։ Մե­տիա­յի կեան­քին մէջ կը տա­նի վիթ­խա­րի աշ­խա­տանք։ Զան­գուա­ծա­յին լրա­տուու­թեան աշ­խար­հին մէջ է, որ հնչիւն ձե­ւով կը բիւ­րե­ղա­նայ իր ծով պա­շա­րը, զոր ձեռք բե­րած է իր աշ­խա­տանք­նե­րու տե­սա­կա­ւո­րու­թեան մէջ։

Ա­ւե­լի քան տա­սը տա­րուան ծա­նօ­թու­թիւն մը ու­նինք Պաս­կե­ւի­չեա­նին հետ։ Իր հետ բա­րե­կա­մու­թիւն խո­րաց­նե­լու իւ­րա­քան­չիւր հանգ­րուա­նին զգա­լի կը դառ­նայ նկա­րագ­րին հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը։ Իր հետ մտեր­մա­նա­լով՝ կա­րե­լի է ներ­թա­փան­ցել նաեւ իր հա­ւա­սա­րակշռու­թեան ծալ­քե­րուն։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի մօտ հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը ո՛չ զի­ջո­ղա­կա­նու­թիւն է եւ ոչ ալ շրջա­պա­տին հետ ան­հա­ղորդ մնա­լու ե­րե­ւոյթ։ Սե­փա­կան հա­մո­զում­նե­րուն նկատ­մամբ հա­ւա­տա­րիմ, սա­կայն ծայ­րա­յե­ղու­թե­նէ հե­ռու, ազ­նիւ մարդ մը, որ միշտ բա­րի կա­մե­ցո­ղու­թիւն կը տա­ծէ շուր­ջին­նե­րուն նկատ­մամբ՝ յար­գե­լով բո­լո­րին հա­յեաց­քը։ Ի՛նչ գործ որ ստանձ­նէ, Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան կ՚ը­նէ նուի­րու­մով, զո­հո­ղու­թեամբ, պա­տաս­խա­նա­տուու­թեամբ։ Բարձր ար­հես­տա­վար­ժի մօ­տե­ցում ու­նի, միշտ պատ­րաս­տա­կամ է իր ա­ռա­քե­լու­թեան ճա­նա­պար­հին։ Կը նոյ­նա­նայ իր գոր­ծին հետ, բայց եր­բեք չի ձու­լուիր ա­նոր մէջ։ Հա­մե­րաշխ, ներ­դաշ­նակ գո­րծա­կից մըն է, յա­մառ ջան­քե­րէ չի խու­սա­փիր նպա­տա­կին հաս­նե­լու հա­մար, սա­կայն աշ­խա­տան­քա­յին վճռա­կա­մու­թեան մէջ եր­բեք չ՚ու­ծա­նար իր ան­հա­տա­կա­նը։ Ե­սա­պաշտ չէ, սա­կայն հե­ռու կը մնայ այն­պի­սի մի­ջա­վայ­րե­րէ, ուր պի­տի չկա­րե­նայ ինք­զինք լիար­ժէք, ա­զատ դրսե­ւո­րել՝ ան­հա­տա­կան բո­լոր զգայ­նու­թիւն­նե­րով ու մարդ­կա­յին ա­ռա­քի­նու­թիւն­նե­րով հան­դերձ։

Բնա­ւո­րու­թեամբ շատ մատ­չե­լի է, սա­կայն եր­բեմն կրնայ դառ­նալ շատ ան­հա­սա­նե­լի։ Զուտ մարդ­կա­յին հո­տա­ռու­թեամբ մը կողմ­նո­րո­շուի եւ իր որ­դեգ­րած վե­րա­բեր­մուն­քը յա­ճախ կ՚ըլ­լայ ար­դար։ Հա­մեստ ան­հատ մըն է, որ ու­նի դէպ­քե­րուն ու դէմ­քե­րուն, ընդ­հան­րա­պէս կեան­քին հան­դէպ ճիշդ դիր­քա­ւո­րուե­լու ըն­դու­նա­կու­թիւն։

Հե­ղի­նա­կին հետ բա­րե­կա­մու­թիւն ու­նե­նա­լու հան­գա­ման­քը, կան­խաւ, որ­պէս խոս­տո­վա­նու­թիւն ընդգ­ծե­լով՝ փոր­ձենք քա­նի մը բան մրո­տել Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րուն շուրջ, ջեր­մօ­րէն շնոր­հա­ւո­րե­լով իր յիս­նա­մեա­կը։

*

Գիրք մը շօ­շա­փե­լու առ­թած պատ­կա­ռան­քը կրնայ բազ­մաբ­նոյթ զգա­ցում­ներ ծնիլ յաչս ըն­թեր­ցո­ղին։ Մարդ գրքի մը մէջ գէթ կը գտնէ իր մտա­ծում­նե­րուն վե­րա­հաս­տա­տու­մը, գէթ կրնայ զմայ­լիլ հիմ­նա­ւո­րում­նե­րուն։ Լոկ այդ պատ­կա­ռան­քը կրնայ վե­րա­ծուիլ հա­կազ­դե­ցու­թեան ու լոկ տպա­ւո­րու­թիւ­նը կրնայ ըլ­լալ չէ­զոք։ Բո­վան­դա­կու­թեան հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը ինչ­պէս կրնայ գնա­հատուիլ ա­ռար­կա­յա­կա­նու­թեան ա­ռու­մով, այն­պէս ալ կրնայ քննդա­տուիլ խու­սա­փո­ղա­կա­նու­թեան տե­սա­կէ­տէ։ Եր­բեմն, հրա­պու­րիչ կրնայ ըլ­լալ նիւ­թին մա­տուց­ման ձե­ւը, նոյ­նիսկ կող­քին տես­քը։ Նոյ­նիսկ, պէտք է խոս­տո­վա­նիլ ըն­թեր­ցո­ղի տուեալ պա­հու տրա­մադ­րու­թիւ­նը կրնայ շատ բան պայ­մա­նա­ւո­րել՝ գոր­ծի մը ամ­բողջ մնա­յուն ար­ժէ­քով հան­դերձ։

Յա­մե­նայն­դէպս, գրքի մը պա­րա­գա­յին բո­լորն ալ ո­րոշ յա­ջո­ղու­թիւն մը ար­ձա­նագ­րած կրնայ հա­մա­րուիլ՝ որ­քան ա­տեն որ ըն­թեր­ցո­ղին չէ վե­րա­պա­հուած զուտ կրա­ւո­րա­կան դեր մը։ Ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ա­ռու­մով գիրք մը կրնայ նուա­զա­գոյն յա­ջո­ղու­թեան հա­սած հա­մա­րուիլ, ե­թէ հե­ղի­նա­կը ըն­թեր­ցո­ղին հետ ինք­զինք կը զգայ նոյն ճամ­բա­րին մէջ։ Այդ հա­ղոր­դակ­ցու­թիւ­նը կը խա­փա­նուի, ե­թէ ըն­թեր­ցո­ղը յան­կարծ զգայ, թէ հե­ղի­նա­կը ինք­զինք կը նկա­տէ գե­րա­դաս։ Եր­բեմն ալ ձեռքդ կ՚անց­նի գիրք մը, որ թղթա­տե­լէ վերջ կը հա­մո­զուիս, թէ բան մը պէտք է ը­սես, քա­նի մը տող պէտք է մրո­տես ա­նոր մա­սին։

Մենք, ա­հա՛, այս վեր­ջին­նե­րուն շար­քին դա­սե­լու հա­կուած ենք Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեա­նի վեր­ջերս լոյս տե­սած եր­կու գիր­քե­րը։ Սկզբուն­քօ­րէն, գրքի մը մա­սին հրա­պա­րա­կաւ ար­տա­յայ­տուե­լու հա­մար պէտք է ու­նե­նալ հա­մա­պա­տաս­խան մաս­նա­գի­տու­թիւն։ Մենք, քաւ լի­ցի, որ ու­նե­նանք այդ­պի­սի յա­ւակ­նու­թիւն մը, սա­կայն հա­մես­տօ­րէն մենք մե­զի ի­րա­ւունք վե­րա­պա­հած ենք այս գոր­ծե­րուն անդ­րա­դառ­նա­լու՝ որ­պէս ա­նոր բո­վան­դա­կու­թեան ուղ­ղա­կիօ­րէն ա­ռըն­չուած բնա­գա­ւառ­նե­րէն մէ­կուն սպա­սա­ւո­րը։

Սփիւռ­քեան մեր մշա­կու­թա­յին կեան­քի ի­րա­կա­նու­թիւ­նը, դժբախ­տա­բար, այն աս­տի­ճան խամ­րած է, որ հա­մա­հայ­կա­կան նոյ­նիսկ հա­մա­մարդ­կա­յին նշա­նա­կու­թեամբ ե­րե­ւոյթ­նե­րը կը նշուին զուտ հան­դէս­նե­րով։ Հե­տե­ւա­բար, յա­ճախ դժուար կ՚ըլ­լայ տուեալ ե­րե­ւոյ­թի ար­ժե­ւոր­ման մա­սին խօ­սի­լը, ո­րով­հե­տեւ բո­վան­դա­կա­զուրկ հան­դէս­նե­րուն ար­դիւն­քը չ՚ըլ­լար պտղա­բեր։ Առ­կայ պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ, ընդ­հան­րա­պէս, լու­սանց­քա­յին նա­խընտ­րու­թիւն մը ըլ­լալ կը թուի Սփիւռ­քի մէջ Հա­յաս­տա­նի ար­դի հե­ղի­նակ­նե­րուն մա­սին խօ­սի­լը։ Խոր­քին մէջ Սփիւռ­քի ան­հե­ռան­կար եր­թի ցնցիչ դրսե­ւո­րում­նե­րէն մին է այս մէ­կը, վիթ­խա­րի ժա­ռան­գու­թեան մը ի­րա­ւա­յա­ջոր­դը հա­մա­րուե­լով հան­դերձ՝ ան­շուշտ լոկ տե­սա­կա­նօ­րէն։ Կան­խաւ ար­ձա­նագ­րենք, որ ան­կախ առ­կայ ընդ­հա­նուր պայ­ման­նե­րէն, Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րը ի­րենք իսկ կը պար­տադ­րեն ի­րենց ար­ձա­գան­գը։

Գիր­քե­րը թղթա­տե­լով մեր ու­նե­ցած տպա­ւո­րու­թիւ­նը խոր է, գոր­ծին մե­զի առ­թած զգա­ցու­մը՝ միայն գնա­հա­տանք։ Թէ՛ ար­ձա­կի եւ թէ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան մէջ հա­մա­հա­ւա­սար ըն­դու­նա­կու­թեամբ, ա­նան­տե­սե­լի վար­պե­տու­թեամբ ըն­թեր­ցո­ղին ու­շադ­րու­թիւ­նը կեդ­րո­նաց­նե­լու կա­րո­ղու­թիւ­նը այս պա­րա­գա­յին պէտք է մատ­նան­շել՝ որ­պէս հե­ղի­նա­կի ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րէն մին։ Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան իս­կա­կան ար­հես­տա­վարժ մըն է։ Ան հրա­պա­րա­կի վրայ է եր­կար ժա­մա­նա­կէ ի վեր՝ որ­պէս ան­հատ ու նախ եւ ա­ռաջ՝ որ­պէս ըն­թեր­ցա­սէր ան­հատ։ Գրքի նկատ­մամբ սէ­րը, ըն­թերց­ման հան­դէպ հե­տաքրք­րու­թիւ­նը ա­մէն քայ­լա­փո­խին զգա­լի են իր գրած­նե­րուն մէջ։ Այդ բո­լո­րը կեան­քի փոր­ձա­ռու­թեամբ միա­ձու­լուե­լով՝ վիթ­խա­րի պա­շար մը կու­տա­կած են իր մօտ։ Այդ պա­շա­րը իր պատ­կա­նած հա­սա­րա­կու­թեան, հա­րա­զատ ժո­ղո­վուր­դին հետ բաժ­նե­լու մղումն ալ, ան­վի­ճե­լիօ­րէն, զգա­լի է իր պա­րա­գա­յին։

Նա­խան­ձախնդ­րու­թիւ­նը եւ խնամ­քը ան­բա­ժան ու­ղե­կից­ներ կը դառ­նան Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րը ըն­թեր­ցե­լու ճա­նա­պար­հոր­դու­թեան ժա­մա­նակ։ Ան հա­սուն է՝ ար­տադ­րան­քը կը մա­տու­ցէ նուի­րեա­լի մը ե­ռան­դով եւ ար­հես­տա­վար­ժի մը մա­կար­դա­կով։ Հե­ռա­տես է այն­քան, որ կրնայ հա­շուար­կել իր գրա­ծի ար­ձա­գանգ­նե­րուն հաս­նե­լիք հա­ւա­նա­կան կէ­տե­րը։ Շնոր­հիւ ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան, ան ճիշդ կը կողմ­նո­րո­շուի նուազ յա­ւակ­նու­թեան ու բարձր պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան խաչ­մե­րու­կին։ Հար­ցաքն­նա­կան միտ­քը ա­ռա­ջին հեր­թին կը բա­նեց­նէ սե­փա­կան հա­մո­զում­նե­րուն հա­մար, ա­ռանց ձե­ւա­կա­նու­թեան եւ ա­ռանց ո­չինչ խնա­յե­լու։ Իր մօտ ակն­յայտ է կա­տա­րեա­լու­թեան ձգտու­մը։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րը այն­պի­սի ամ­բողջ մը կը կազ­մեն, որ ա­ռօ­րեայ հեւ­քով ապ­րող մար­դոց տե­սա­կէ­տէ կ՚ըն­ձե­ռեն հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թե­նէ մը սնուե­լու կա­րե­լիու­թիւ­նը՝ ցան­կու­թեան պա­րա­գա­յին։ Հան­դուր­ժո­ղու­թեան սահ­մա­նը հա­տե­լով՝ մարդ­կա­յին հա­ճե­լի ան­մի­ջա­կա­նու­թեան մը կը վե­րա­ծուի հե­ղի­նա­կի դիր­քէն, ին­չու չէ նաեւ ինք­նու­թե­նէն, հա­րիւր տո­կոս չհրա­ժա­րե­լու դրսե­ւո­րում­նե­րը, ա­ռանց շու­քի տակ թո­ղե­լու բո՛ւն գոր­ծի­չի լրջու­թիւ­նը։

Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան գրքին մէջ կ՚ար­տա­յայ­տէ զգա­ցա­կան մղում­նե­րը, կը բա­ցա­յայ­տէ նե­րաշ­խար­հը՝ իր մարդ­կա­յին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րով պայ­մա­նա­ւո­րուած նա­խընտ­րու­թիւն­նե­րով։ Են­թա­կա­յա­կան ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը, ընդ­հա­նուր հէն­քին ա­ռըն­չու­թեամբ, կը պար­զեն հե­ղի­նա­կին ան­կեղ­ծու­թիւ­նը՝ ա­ռար­կա­յա­կա­նու­թեան գե­րա­դա­սու­մով ու ճշմար­տա­սի­րու­թեամբ։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րը, ի­րենց ամ­բող­ջին մէջ, ու­նին յար­գան­քի ար­ժա­նի ե­րե­սակ մը եւս. իր մօտ զգա­լի է, յստա­կօ­րէն ար­տա­յայ­տուած՝ հայ մար­դու ջի­ղը։ Իր գրա­ծին մէջ կայ շունչ մը, որ ա­նոր պատ­գա­մին կու տայ լիար­ժէք բո­վան­դա­կու­թիւն։ Ան հան­դէս կու գայ իր հա­րա­զատ ժո­ղո­վուր­դի եր­թին ու ժա­ռան­գու­թեան նկատ­մամբ նա­խան­ձախն­դիր ան­հա­տի մը դիր­քե­րէն։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի գոր­ծե­րուն մէջ կան այս ուղ­ղու­թեամբ դի­պուկ ընդգ­ծուած ե­րե­սակ­ներ։ Ան խնդիր­նե­րը կը ներ­կա­յաց­նէ շատ յստակ, նրբան­կատ, ա­ռանց ան­կիւ­նա­ւոր բա­նա­ձե­ւում­նե­րու։ Ծայ­րա­յե­ղա­կա­նու­թիւն­նե­րու մի­ջո­ցաւ խօս­քին ազ­դե­ցու­թիւ­նը բազ­մա­պատ­կե­լու մի­տում չու­նի Պաս­կե­ւի­չեան, հե­ռու կը մնայ ամ­բո­խա­վա­րու­թե­նէ, իր միակ ա­պա­ւէնն է՝ դի­տար­կե­լու անն­կա­րագ­րե­լի կա­րո­ղու­թիւ­նը եւ այդ դի­տար­կա­ծը մա­ղե­լու վար­պե­տու­թիւ­նը։ Պաս­կե­ւի­չեան եր­բեք չէ փոր­ձած դի­տար­կած­նե­րը կա­ղա­պար­նե­րու մէջ դնել քա­ղա­քա­կա­նաց­նել կամ զո­հել լո­զունգ­նե­րու։ Իր դի­տար­կում­նե­րուն նկատ­մամբ ան կը մնայ հա­ւա­սար հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ, չի զի­ջիր ա­նա­չա­ռու­թե­նէ, տուեալ ժա­մա­նա­կի օ­րա­կար­գա­յին ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րով չ՚ուռ­ճաց­ներ զա­նոնք եւ ընդ­հա­կա­ռակն։ Իր պա­րա­գա­յին ամ­բողջ խո­րու­թիւնն ու ճո­խու­թիւ­նը կու գան հե­ղի­նա­կի դի­տար­կում­նե­րուն՝ զա­նա­զան ժա­մա­նակ­նե­րու ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րուն հետ հա­մե­մա­տու­թեան մէջ մա­տու­ցուե­լու հան­գա­ման­քէն։ Այս ազ­դա­կը, բնա­կա­նա­բար, գիր­քե­րուն մէջ կ՚ըն­կա­լուի որ­պէս հե­ղի­նա­կին ո­ճը, որ իր պա­րա­գա­յին միայն միտք շա­րադ­րե­լու եզր մը չէ, այլ նաեւ աշ­խար­հըն­կալ­ման ջա­նա­սի­րու­թեան ու­րոյն դրսե­ւո­րու­մը։

Ա­ռանց սկիզ­բի ու ա­ռանց վեր­ջա­բա­նի գոր­ծեր լոյս ըն­ծա­յած է Պաս­կե­ւի­չեան, որ նաեւ կը յա­ջո­ղի միշտ հու­նի մէջ պա­հել ըն­թեր­ցո­ղը, ա­ռանց կո­պիտ մի­ջամ­տու­թեան կը կան­խէ ա­նոր ու­շադ­րու­թեան, կեդ­րո­նաց­ման ցրուի­լը։ Իր հա­մար­ձա­կու­թեան հիմ­նա­կան աղ­բիւրն է՝ սե­փա­կան դի­տար­կում­նե­րուն նկատ­մամբ իր իսկ տա­ծած վստա­հու­թիւ­նը։ Պաս­կե­ւի­չեան շատ հե­տաքրք­րա­կան ու նոյն­քան ե­զա­կի վե­րա­բեր­մունք մը ու­նի ըն­թեր­ցո­ղին հան­դէպ։ Ան կու տայ այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, թէ կար­ծես իր գրած­նե­րուն մա­սին կրնան գրել բո­լո­րը, քա­նի որ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նին նոյն դի­տար­կում­նե­րը ը­նե­լու։ Յե­տոյ, սա­կայն, Պաս­կե­ւի­չեա­նի հետ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան տե­ւո­ղու­թեան, ըն­թեր­ցո­ղին տե­սա­կէ­տէ կու գայ բե­կում­նա­յին պահ մը, երբ ան կ՚անդ­րա­դառ­նայ, որ դի­տար­կե­լու կա­րե­լիու­թեան հա­ւա­սա­րու­թեան մէջ չէ բո՛ւն հար­ցը, այլ այդ դի­տար­կա­ծը ի­մաս­տա­ւո­րե­լու, ար­ժե­ւո­րե­լու վար­պե­տու­թիւ­նը։ Այս­քա­նէն վերջ ա­ւե­լորդ է ը­սել, թէ այդ վար­պե­տու­թիւ­նը գե­րա­զան­ցա­պէս ու­նի Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան, ո­րուն ըն­թեր­ցո­ղին հետ մշա­կած շփու­մը ա­կա­մայ նոր հար­թու­թեան մը վրայ կը յայտ­նուի՝ այդ բե­կում­նա­յին պա­հէն վերջ։

Կեան­քի ամ­բողջ բար­դու­թիւ­նը խո­րա­թա­փանց դի­տար­կե­լով ու հան­գա­մա­նօ­րէն ներ­կա­յաց­նե­լով հան­դերձ, Պաս­կե­ւի­չեան պարզ կո­չով մը կը դի­մէ բո­լո­րին. փո­խել, կեր­պա­րա­նա­փո­խել ու բարձր բա­րո­յա­գի­տու­թիւ­նով մը պայ­ծա­ռա­կեր­պել այդ կեան­քը։ Իր փո­փո­խու­թեան կո­չը կ՚ընդգր­կէ ան­հա­տի կեան­քը, քա­ղա­քի կեան­քը, ազ­գի կեան­քը եւ երկ­րի կեան­քը։ Իւ­րա­քան­չիւ­րին հա­մար ա­ռա­ջար­կուած մաս­նա­ւոր մի­ջոց մըն ալ չու­նի Պաս­կե­ւի­չեան, ո­րով­հե­տեւ խո­րա­պէս հա­մո­զուած է, որ փո­փո­խու­թիւ­նը կա­խում ու­նի իւ­րա­քան­չիւ­րի կամ­քէն։ Ու­սու­ցո­ղա­կան չէ իր մօ­տե­ցում­նե­րուն մէջ, չի խօ­սիր նաեւ այդ կամ­քի պար­տադ­րու­թեան շուրջ, պար­զա­պէս՝ որ­պէս հե­ղի­նակ ան կ՚ակն­կա­լէ այս ճա­նա­պար­հին ա­ւե­լի նպա­տա­կաս­լաց ու գործ­նա­կան քայ­լեր։ Հա­յու­թեան կեան­քին վե­րա­բե­րեալ հար­ցե­րուն շուրջ ան կը մատ­նան­շէ ու­րոյն ըն­կա­լում­ներ, ո­րոնք բարձր նշա­նա­կու­թիւն ձեռք կը բե­րեն իր՝ որ­պէս հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ ու­նե­ցած փոր­ձա­ռու­թեան եւ ծա­ւա­լած գոր­ծու­նէու­թեան լոյ­սին ներ­քեւ։ Այս հան­գա­մանքն ալ ուղ­ղա­կիօ­րէն կը պայ­մա­նա­ւո­րէ ըն­թեր­ցո­ղին վե­րա­բեր­մուն­քը գիր­քե­րուն նկատ­մամբ։ Ա­ւե­լի՛ն, Պաս­կե­ւի­չեան այն­քան հե­ռա­տես գտնուած է, որ կրցած է նա­խազ­գու­շա­կան մի­ջոց­ներ ձեռք առ­նել՝ այդ գոր­ծօ­նին բե­րու­մով իր գիր­քե­րուն ան­հար­կի պի­տա­կա­ւո­րու­մը կան­խե­լու ա­ռա­ջադ­րու­թեամբ։ Իսկ այդ հե­ռա­տե­սու­թիւն ը­սուա­ծը, տուեալ պա­րա­գա­յին, ու­րիշ բան մը չէ ե­ղած, ե­թէ ոչ խնդիր­նե­րու սկզբուն­քա­յին գետ­նի վրայ ար­ծար­ծումն ու չան­հա­տա­կա­նա­ցուի­լը։ Ա­ռե­րե­ւոյթ, Պաս­կե­ւի­չեա­նի գիր­քե­րը ու­նին փոքր ծա­ւալ, սա­կայն ի­րենց բնոյ­թով կը պատ­կա­նին մաք­րօ մա­կար­դա­կի։ Փոքր, բայց ա­մուր նա­ւով մը Պաս­կե­ւի­չեան բա­ցուած է ով­կիա­նոս… 

Եր­կու գոր­ծե­րու բո­վան­դա­կու­թե­նէն զգա­լի կը դառ­նայ, որ հե­ղի­նա­կը կա­տա­րեալ կը տի­րա­պե­տէ ան­ցու­դար­ձին, ո­րուն կը հե­տե­ւի թէ՛ մտքի եւ թէ սրտի ակ­նո­ցով, ու ոչ միայն անդ­քան, նաեւ զգայ­նու­թիւն­ներ կը տա­ծէ այդ ուղ­ղու­թեամբ։ Ու­շա­դիր դի­տար­կու­մը, միեւ­նոյն ժա­մա­նակ, դար­ձած է գրա­ւա­կա­նը՝ սահ­մա­նում­նե­րու հա­մար իր ը­րած նա­խընտ­րու­թիւն­նե­րու յա­ջո­ղու­թեան։ Այդ շնոր­հիւ Պաս­կե­ւի­չեան ան­ծայ­րա­ծիր նիւ­թե­րը կա­րո­ղա­ցած է սահ­մա­նել իր գիր­քե­րու ամ­փոփ գի­ծե­րուն մէջ՝ ա­ռանց ստուեր ա­ծե­լու ա­նոնց բա­զում ե­րանգ­նե­րուն վրայ։ Գիր­քե­րուն բո­վան­դա­կու­թիւ­նը հասկ­նա­լի կը դարձ­նէ հե­ղի­նա­կին բարձր ի­մա­ցա­կա­նու­թիւ­նը հայ­կա­կան ժա­ռան­գու­թեան ա­ռըն­չու­թեամբ եւ այդ պրիս­մա­կէն կա­տա­րուած խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը կը պայ­մա­նա­ւո­րեն իր դի­տար­կում­նե­րուն խոր­քա­յին ար­ժէ­քը։ Ժա­մա­նա­կի եւ տա­րա­ծու­թեան ա­ռու­մով լայն բա­ցուած­քով նիւ­թեր ար­ծար­ծե­լով հան­դերձ, Պաս­կե­ւի­չեան յա­ջո­ղած է այժ­մէա­կան գործ մը դնել ըն­թեր­ցո­ղի տրա­մադ­րու­թեան տակ։ Մեր ժա­ռան­գու­թեան լիար­ժէք տի­րա­պե­տե­լու կէ­տին վրայ կը բիւ­րե­ղա­նայ նաեւ գոր­ծե­րուն այժ­մէա­կա­նու­թեան գաղտ­նի­քը։ Ար­դա­րեւ, հայ­կա­կան ար­դի օ­րա­կար­գի հրա­տապ բո­լոր խնդիր­նե­րուն վրայ այդ ժա­ռան­գու­թե­նէն բխած ազ­դե­ցու­թիւ­նը կը ներ­գոր­ծէ քիչ թէ շատ, իսկ Պաս­կե­ւի­չեան իւ­րա­յա­տուկ հո­տա­ռու­թեամբ կը դա­սա­ւո­րէ այդ բո­լո­րը։

Շար­ժա­ռիթ­նե­րու շատ յա­ջող հէնք մը ու­նին գիր­քե­րը։ Մա­նա­ւանդ «Տոն Քի­շո­թի օ­րա­գի­րը»ի պա­րա­գա­յին այդ յա­ջո­ղու­թիւ­նը կ՚ու­նե­նայ խորհր­դան­շա­կան ե­րանգ­ներ։ Զա­նա­զան ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ ստո­րագ­րած յօ­դուած­նե­րէն յատ­կան­շա­կան քա­ղուածք­ներ հա­մադ­րած է հե­ղի­նա­կը, որ ար­հես­տա­կա­նօ­րէն չէ շաղ­կա­պած նիւ­թե­րը ի­րա­րու եւ ար­դիւն­քին հա­սած է ող­ջու­նե­լի կէ­տի մը, ուր ա­մէն ինչ գտած է իր տե­ղը՝ ըստ ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեան, պատ­շա­ճու­թեան եւ ար­ժէ­քա­յին հա­մա­կար­գի։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի ստո­րագ­րած յօ­դուած­նե­րէն կա­տա­րուած այս ծաղ­կա­քա­ղը կը ներ­կա­յաց­նէ՝ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան յա­ջող շա­րա­սիւն մը եւ տե­ղին մատ­նան­շում­նե­րով հիւ­սուած խորհր­դան­շան­նե­րու ամ­բողջ մը։ Այս­տեղ խորհր­դան­շան­նե­րու շեշ­տադ­րու­մը էա­կան է, ո­րով­հե­տեւ Պաս­կե­ւի­չեան կը թուար­կէ զա­նա­զան ա­նուն­ներ, կը խօ­սի բա­զում դէմ­քե­րու մա­սին, սա­կայն ան­ձե­րու մա­սին ը­սա­ծը եր­բեք չ՚անձ­նա­կա­նաց­ներ։ Ան ան­հատ­նե­րը ձեռք կ՚առ­նէ ի­րենց մարմ­նա­ւո­րած կեր­պա­րով։ Ան կանգ կ՚առ­նէ ե­ղե­լու­թիւն­նե­րու վրայ, ո­րոնք զերծ պա­հուած են տե­ղայ­նաց­ման վտան­գէն, նաեւ ա­պա­հո­վուած է հայ­կա­կան ա­ւան­դու­թիւն­նե­րու, մտա­ծե­լա­կեր­պի եւ նա­խըն­թաց­նե­րու ու­րոյն հետ­քե­րուն փայ­լա­տա­կու­մը, ա­ռանց ո­րու թե­րի մնա­լու դա­տա­պար­տուած պի­տի ըլ­լա­յին հե­ղի­նա­կին կող­մէ մէջ­բե­րուած դրուագ­նե­րը։ Դա­րե­րու հո­լո­վոյ­թէն թո­րած զու­գա­հե­ռա­կան­նե­րը ըն­թեր­ցո­ղին մա­տու­ցած են՝ ան­ցեա­լը ներ­կա­յին շաղ­կա­պե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը եւ ա­պա­գա­յի մա­սին կան­խամ­տա­ծում­նե­րու մղու­մը։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րը ներշն­չան­քի աղ­բիւր կրնան դառ­նալ՝ հա­յոց կեան­քը կեն­սու­նակ պա­հե­լու ջան­քե­րու, ո­րո­նում­նե­րու ճա­նա­պար­հին. ներշն­չանք՝ հար­ցաքն­նող մտքի մը ար­գա­սի­քի հա­սու­նաց­ման յոյսն ու համ­բե­րու­թիւ­նը կը պար­փա­կէ իր մէջ։ Հե­ղի­նա­կի դա­տո­ղու­թիւն­նե­րուն մէջ միշտ զգա­լի են վստա­հու­թիւ­նը՝ հա­ւա­քա­կան մտքի նկատ­մամբ։ Զգա­յա­ցունց, բայց ա­ռար­կա­յա­կան դրուած­քով մը ներ­կա­յա­ցու­ցած է հայ ի­րա­կա­նու­թեան ա­ռկայ հա­մայ­նա­պատ­կե­րը։ Պաս­կե­ւի­չեա­նի գիր­քե­րը, ընդ­հա­նու­րին մէջ, կրնան դա­սուիլ հա­շուեկ­շիռ մը, ո­րու ժխտա­կան ե­րե­սակ­նե­րու պա­րա­գա­յին չեն նա­խա­տե­սուած հա­շուե­յար­դար­ներ։ Բա­ցա­սա­կան ե­րե­ւոյթ­նե­րը ստուեր չեն ա­ծեր լա­ւա­տե­սու­թեան վրայ, քա­նի որ հե­ղի­նա­կը ինք­նան­պա­տակ ընդվ­զում­նե­րու մե­նաս­տա­նին մէջ չ՚ապ­րիր բա­ցար­ձա­կա­պէս։ Ժա­մա­նակ­նե­րու բե­րած ձա­խո­ղում­նե­րը, ետ­քայ­լե­րը Պաս­կե­ւի­չեան կ՚ըն­կա­լէ լուրջ, ու­շա­դիր, պա­տաս­խա­նա­տուու­թեամբ, սա­կայն նաեւ պա­ղա­րիւն, ա­ռանց խու­ճա­պի։ Իր պա­րա­գա­յին, կար­ծես, ինք­նավս­տա­հու­թեան, հաս­տա­տա­կա­մու­թեան աղ­բիւր մըն է հայ­կա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը։ Ան խնդիր­նե­րուն վրայ կը ծան­րա­նայ միակ ու գե­րա­գոյն հար­ցու­մի մը տե­սան­կիւ­նէն. ինչ­պէ՛ս շրջել պատ­մու­թեան ա­նի­ւը…

Այս ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւ­նը ան վե­րա­ծած է ըն­թեր­ցո­ղին հետ հա­սա­րա­կաց յայ­տա­րա­րի մը։ Ան­կեղծ է ու հա­մո­զիչ, բա­ցար­ձա­կա­պէս։ Հայ­կա­կան պատ­մու­թեան ակ­նար­կե­լու եւ այդ ա­ռանց­քին շուրջ կար­ծիք­նե­րը բաժ­նե­լու ժա­մա­նակ՝ Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան պատ­մու­թիւ­նը կը մեկ­նա­բա­նէ շատ գործ­նա­կան ու դի­պուկ հան­գա­մանք­նե­րու լոյ­սին տակ։ Իր մօ­տե­ցում­նե­րը դրուած­քով խորթ չեն ա­ւան­դա­կան պատ­մու­թեան, չեն ժխտեր զայն, սա­կայն նաեւ կը տե­ղա­ւո­րուին գի­տա­կան հիմ­նա­ւո­րում­նե­րու ծի­րին մէջ։ Հե­ռու է լո­զունգ­նե­րու ծու­ղա­կէն, ինչ որ կը կրկնա­պատ­կէ ար­ժէ­քը՝ մեր ար­դի ժա­մա­նակ­նե­րու պա­րա­գա­յին կա­տա­րուած հե­տե­ւու­թիւն­նե­րուն։ «Տոն Քի­շո­թի օ­րա­գի­րը»ին մէջ, որ­պէս գա­գաթ­նա­յին օ­րի­նակ­ներ՝ կրնան չա­փա­զանց ի­մաս­տու­թեան ար­դիւնք հա­մա­րուիլ իր խո­հե­րը, ո­րոնք կը վե­րա­բե­րին գեղջ­կա­կա­նու­թեան եւ քոն­ֆոր­միզ­մի։

Ան­կա­րե­լի է նաեւ չյի­շել «Ձիւ­նա­մար­դու ա­ւե­տա­րան»ին բո­վան­դա­կած «Դի­տար­կում»նե­րու շար­քը, ուր հե­ղի­նա­կը թէեւ ա­ռա­ջին հա­յեաց­քով ա­ռիթ կ՚ըն­ձե­ռէ սու­զուե­լու իր նե­րաշ­խար­հին մէջ, սա­կայն կը մեր­կաց­նէ նաեւ իր դա­տո­ղու­թեան հո­րի­զոն­նե­րուն հա­սած սահ­ման­նե­րը՝ որ­պէս մարդ խո­հե­րու եւ զգա­ցում­նե­րու լիար­ժէք ու լիա­կա­տար բազ­մա­զա­նու­թեամբ։

*

Պաս­կե­ւի­չեա­նի գիր­քե­րէն մին կը բո­վան­դա­կէ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ։ Միւ­սը թէեւ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան բնոյթ ու­նի, բայց ա­կա­մայ կը ստեղ­ծէ այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, թէ ար­ձակ գործ մըն է։ Սա պայ­մա­նա­ւո­րուած է նաեւ այն հան­գա­ման­քով, որ եր­կու­քը կը մա­տու­ցուին ի­րա­րու հետ։ Երկ­րորդ գոր­ծին գե­ղա­րուես­տա­կան գրա­կա­նու­թեան ար­տադ­րանք մը չըլ­լա­լը եր­բեք հարց չի յա­րու­ցեր այս պա­րա­գա­յին։ Բա­նաս­տեղ­ծի մը ո­ճով կա­տա­րուած հրա­պա­րա­կագ­րու­թիւ­նը կրնայ ո­րոշ չա­փով գո­հաց­նել նաեւ այդ սպա­սու­մը։ Եր­կու ուղ­ղու­թիւն­նե­րուն վրայ ալ հե­ղի­նա­կը կաս­կած չի թո­ղուր վար­պե­տու­թեան ա­ռու­մով։

Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեան այս եր­կու գիր­քե­րով այժ­մէն ար­դէն բա­ւա­կան բարձր նշա­ձող մը սահ­մա­նած է իր վաթ­սու­նա­մեայ յո­բե­լեա­նին հա­մար. զուտ զգա­ցա­կան ի­մաս­տով։

ԱՐԱ ԳՕՉՈՒՆԵԱՆ