ԿԻԼԻԿԵԱՆ ԱԹՈՌԻՆ ԴԻՄՈՒՄԸ՝ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀՈԼՈՎՈՅԹԻՆ ՄԷՋ ՅԱՏԿԱՆՇԱԿԱՆ ԶՈՒԳԱԴԻՊՈՒԹԻՒՆ

Դա­րե­րու հո­լո­վոյ­թին մէջ պա­տա­հած է, որ Հա­յաս­տա­նեայց Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ բո­լոր նուի­րա­պե­տա­կան ա­թոռ­նե­րը գտնուին Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան տա­րած­քէն ներս։ Այ­սինքն, ե­ղած են շրջան­ներ, երբ Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ կեն­սա­գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ամ­բող­ջու­թեամբ Օս­մա­նեան պե­տու­թեան վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ գտնուած է։ Այ­սօր ալ պատ­մա­կա­նօ­րէն հե­տաքրք­րա­կան հանգ­րո­ւան մըն է։ Ի­րա­վի­ճա­կը թէեւ այդ­քան նման չէ, բայց մեր ե­կե­ղեց­ւոյ չորս նուի­րա­պե­տա­կան ա­թոռ­նե­րէն ե­րե­քը, ո­րոնք ու­նին տե­ղա­կան բնոյթ, զա­նա­զան նիւ­թե­րու կամ պա­հանջ­նե­րու բե­րու­մով ա­ղերս ու­նին Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան հետ։ Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռի պա­րա­գան ար­դէն պարզ է, իսկ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն եր­բեմ­նի կալուած­նե­րու վե­րա­բե­րեալ հար­ցե­րով պե­տու­թեան մօտ աշ­խա­տանք կը տա­նին նաեւ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւնն ու Ե­րու­սա­ղէ­մի Պատ­րիար­քու­թիւ­նը։ Ըստ ե­րե­ւոյ­թին, Ե­րու­սա­ղէ­մը բա­ւա­կան զուսպ եւ հա­ւա­սա­րակշռուած ձե­ւով մը կ՚ը­նէ այդ գոր­ծը, իսկ Կի­լի­կեան Ա­թո­ռը՝ ընդ­հա­կա­ռակն, բա­ւա­կան աղմ­կա­յա­րոյց ձե­ւով ի­ջած է աս­պա­րէզ։ Այդ ո­ճի տար­բե­րու­թիւ­նը հասկ­նա­լի է, ո­րով­հե­տեւ Ան­թի­լիաս ակն­յայ­տօ­րէն կ՚ընդգ­ծէ իր բա­ցած դա­տին քա­ղա­քա­կան բնոյ­թը, այ­սինքն մտադ­րու­թիւն ու­նի հար­ցը քա­ղա­քա­կա­նաց­նե­լու։

Սի­սի եր­բեմ­նի կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի սե­փա­կա­նու­թեան ի­րա­ւուն­քի վե­րա­դարձ­ման պա­հան­ջով՝ Թուր­քիոյ Սահ­մա­նադ­րա­կան ա­տեա­նին մօտ բա­ցուած դա­տը, հասկ­նա­լիօ­րէն, ար­տա­սո­վոր ի­րա­դար­ձու­թիւն մըն է։ Մին­չեւ շատ կարճ ժա­մա­նակ ա­ռաջ ան­կա­րե­լի էր մտա­ծել այս­պի­սի քայ­լի մը շուրջ։ Ար­դա­րեւ, ինչ­պէս յա­ճախ կ՚ը­սուի, Թուր­քիան փոխուած է, կ՚ապ­րի ե­ղա­փո­խու­թիւն­նե­րու ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը։ Այդ փո­փո­խու­թիւն­նե­րը կ՚ըն­ձե­ռեն զա­նա­զան նոր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք երկ­րի հա­յու­թեան վա­ղե­մի խնդիր­նե­րուն առ­ջեւ կ՚ու­րուագ­ծեն լուծ­ման հե­ռան­կար­ներ։ Հի­մա, այն­պի­սի ի­րա­վի­ճակ մը ստեղծո­ւած է, որ միայն Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան քա­ղա­քա­ցի հան­դի­սա­ցող հա­յե­րով սահ­մա­նա­փակ չի մնար նիւ­թը եւ սփիւռ­քա­հա­յու­թեան վե­րա­բե­րեալ ծալ­քեր ալ ու­նե­նալ կը սկսի։ Ան­հատ­նե­րու պա­րա­գան տար­բեր, ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լուած­նե­րու եւ այլ խնդիր­նե­րու պա­րա­գա­յին կ՚ըլ­լան հե­տաքրքրա­կան խմո­րում­ներ։ Թուր­քիոյ նոր մթնո­լոր­տին մէջ, ակն­յայտ է, որ ան­ցեա­լի բաղ­դատ­մամբ շատ ա­ւե­լի դիւ­րին է ի­րա­ւունք­ներ հե­տապն­դել, հա­տու­ցում­ներ պա­հան­ջել ե­ւայլն։ Բայց եւ այն­պէս, մա­նա­ւանդ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լուած­նե­րու պա­րա­գա­յին այս բո­լո­րը ը­նե­լու ժա­մա­նակ ա­ռա­ջին հեր­թին պէտք է հա­շուի առ­նել տեղ­ւոյն հա­մայն­քին, թրքա­հայ հա­մայն­քին, այ­սինքն երկ­րի քա­ղա­քա­ցի­նե­րը հան­դի­սա­ցող հա­յոց բա­րո­յա­կան ի­րա­ւունք­նե­րը։ Մեր հա­մայնքն է, որ հայ­կա­կան ամ­բողջ ժա­ռան­գու­թիւ­նը, իր ամ­բողջ հաս­տա­տու­թիւն­նե­րը կան­գուն, կա­յուն պա­հե­լու ա­ռա­ջադ­րու­թեամբ դի­մա­ցած է ու մա­քա­ռած տաս­նա­մեակ­ներ շա­րու­նակ։ Հի­մա որ կը ստեղ­ծուին նոր հո­րի­զոն­ներ, բնա­կա­նա­բար կրնան բո­լո­րը օգտո­ւիլ ա­նոնց­մէ, բայց այս բա­նը ը­նե­լու ժա­մա­նակ պէտք չէ ստեղ­ծուի այն­պի­սի մթնո­լորտ մը, ո­րու պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ ան­տե­սուի հա­մայն­քը, յափշ­տա­կո­ւին ա­նոր ի­րա­ւունք­նե­րը կամ ստեղծո­ւին հա­մա­պա­տաս­խան տպա­ւո­րու­թիւն­ներ։ Ե­թէ Հայ Ե­կե­ղե­ցիէն կ՚ակնկա­լուի գոր­ծել որ­պէս մէկ մար­մին, ա­պա այս պա­րա­գա­յին ա­ռանձ­նա­պէս նա­խան­ձախն­դիր եւ ու­շա­դիր պէտք է ըլ­լալ Պոլ­սոյ Պատ­րիար­քա­կան Ա­թո­ռի ի­րա­ւունք­նե­րուն եւ ի­րա­ւա­սու­թիւն­նե­րուն նկատ­մամբ։ Պոլ­սոյ Ա­թո­ռի շրջան­ցու­մով կա­տա­րուե­լիք նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րը կրնան յա­ռա­ջաց­նել նոր խնդիր­ներ կամ ա­նի­րա­ւու­թիւն­ներ։ Բնա­կա­նա­բար, պե­տու­թիւնն ալ պէտք է հաշուի առ­նէ, որ նոր Թուր­քիոյ մը կերտ­ման գոր­ծըն­թա­ցին մէջ բա­րե­փո­խում­նե­րը պէտք է ուղ­ղուին ա­ռա­ջին հեր­թին երկ­րի քա­ղա­քա­ցի­նե­րուն։ Զուտ հայ­կա­կան հար­ցի պա­րա­գա­յին, պե­տու­թիւ­նը պարզ է, որ իր շա­հե­րէն ա­ռաջ­նոր­դուե­լով կ՚առ­նէ զա­նա­զան քայ­լեր, ո­րոնք շատ յա­ճախ իր տե­սան­կիւ­նէն անն­պաստ գոր­ծըն­թաց­նե­րու կա­սեց­ման հե­տա­մուտ կ՚ըլ­լան։ Բայց ե­թէ հայ­կա­կան հար­ցին շուրջ պի­տի առ­նուին դրա­կան քայ­լեր, պի­տի կա­տա­րուին բա­րե­փո­խում­ներ կամ պի­տի վե­րա­դարձըւին ի­րա­ւունք­ներ, պարզ է որ այդ բո­լո­րի կի­զա­կէ­տին պէտք է գտնուին երկ­րի քա­ղա­քա­ցի հա­յե­րը։ Հայ­կա­կան հար­ցի թղթած­րա­րին մէջ ե­թէ նա­խա­տե­սուած են Սփիւռ­քի ուղ­ղեալ քայ­լեր, ա­պա տրա­մա­բա­նու­թեան հի­ման վրայ կը յա­ռա­ջա­նայ այն սպա­սու­մը, թէ այդ բո­լո­րը վա­յե­լեն երկ­րի քա­ղա­քա­ցի հա­յե­րու հա­ւա­նու­թիւ­նը։

Փա­րի­զի կլոր սե­ղա­նին ըն­թաց­քին Տ.Տ. Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սի ե­լոյ­թէն վերջ օ­րա­կար­գի վրայ ե­կաւ նաեւ այն միտ­քը, թէ ան­ցեա­լի հա­յաբ­նակ գա­ւառ­նե­րուն մէջ մա­հա­ցած­նե­րը թէեւ ան­կա­րե­լի է ետ բե­րել, սա­կայն կա­րե­լի է վե­րա­կանգ­նել ամ­բողջ ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը, այ­սինքն այդ ամ­բողջ կոր­սուա­ծը այ­սօր ու­նե­նալ, վե­րա­կա­ռու­ցել։ Այս մօ­տե­ցու­մը բա­ւա­կան մտո­րում­նե­րու տե­ղի կրնայ տալ։ Ար­դա­րեւ, այ­սօր աշ­խար­հի վրայ տա­րա­ծում գտած է մար­դա­կեդ­րոն մտա­ծե­լա­կերպ մը, ո­րու պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ Սփիւռ­քի հա­յու­թիւ­նը հնա­րա­ւո­րու­թիւն կ՚ու­նե­նայ հաս­նե­լու՝ 1915-ի դէպ­քե­րու որ­պէս ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ճա­նաչ­ման։ Ուս­տի, հե­տա­գայ քայ­լերն ալ ըստ ե­րե­ւոյ­թին պէտք է յա­ռաջ տա­րուին նման մօ­տե­ցու­մով մը։ Այ­սինքն, եր­բեմ­նի հա­յաբնակ գա­ւառ­նե­րուն ներ­կա­յա­ցու­ցած ամ­բողջ ար­ժէ­քը կը պայ­մա­նա­ւո­րէր բնակ­չու­թիւ­նը։ Ժո­ղո­վուրդն էր, որ ստեղ­ծած էր այն վիթ­խա­րի ժա­ռան­գու­թիւ­նը, ո­րու կո­րուս­տը բնա­կա­նա­բար ցնցում մըն է եւ այդ հո­գե­բա­նու­թիւ­նով այ­սօր մտա­ծող­ներ կան ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նե­լու մա­սին։ Բայց եւ այն­պէս, երբ չկայ մար­դը, երբ չկան այդ ժա­ռան­գու­թեան կրող­նե­րը, երբ ընդ­հա­տուած է այդ ժա­ռան­գու­թեան վե­րար­տադ­րու­թեան բնա­կա­նոն ըն­թաց­քը, ա­պա մնա­ցեալ ծրագ­րե­րը դժուար թէ կա­րե­նան բան մը փո­խա­րի­նել այ­սօր։

Հայ ժո­ղո­վուր­դը, որ ծա­նօթ է իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեամբ, այ­սօ­րուան ի­րադ­րու­թեան պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ ար­դէն կը գտնէ ճա­նա­պարհ­նե­րու մի­ջոց­ներ՝ իր ժա­ռան­գու­թեան տե­ւա­կա­նաց­ման, ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան նոր դրսե­ւո­րում­նե­րուն հա­մար։

ԱՐԱ ԳՕՉՈՒՆԵԱՆ

(շար. 6 եւ վերջ)