ՌԱՏԻՈՒՄԻ ԿԻՆԵՐ. ՄԱՀԱՑՈՒ ՓԱՅԼՈՒՆ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ

20-րդ դարու սկիզբը, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ, վառ ու խոստմնալից ապագայ մը կը բացուէր նորաստեղծ ճառագայթային արդիւնաբերութեան։ Մատչելի եւ նորարարական ապրանքներու շուկան կը ծաղկէր եւ յատկապէս ժամացոյցներու թանկարժէք թելերը՝ լուսարձակ ռատիումով ներկուած, մեծ պահանջ ունէին։ Սակայն այս նոր «հրաշք մետաղը» շատ մութ ճակատագիր մը ունէր իր հետ բերած՝ մասնաւորապէս այն կիներուն համար, որոնք այդ ապրանքները կը պատրաստէին։ Այս կիներ պատմութեան մէջ մնացին որպէս «Ռատիումի կիներ»։

Ռատիումը, 1898 թուականին Մարի եւ Փիէռ Քիւրիի կողմէ յայտնաբերուած, շուտով մեծ հետաքրքրութեան առարկայ դարձաւ։ Անոր փայլուն եւ լուսարձակ յատկութիւնները ո՛չ միայն բժշկական օգտագործման համար շահեկան նկատուեցան, այլեւ՝ առեւտրական նպատակներով։ Ընկերութիւններ. ինչպէս՝ «United States Radium Corporation»ը եւ «Radium Dial Company»ը, սկսան օգտագործել ռատիումը ներկերու մէջ, որոնցմով կը պատուէին ժամացոյցներու թելերն ու համարները՝ գիշերը փայլելու նպատակով։

Այս ընկերութիւններու մէջ աշխատող կիներ՝ մեծ մասամբ երիտասարդ աղջիկներ, ռատիում պարունակող ներկը խոզանակով կը դնէին ժամացոյցներու վրայ։ Ընկերութիւնը իրենց կը հրահանգէր «lip, dip, paint» մեթոտով աշխատիլ. խոզանակի ծայրը շրթներով սրածել, ներկը խոզանակով վերցնել, ապա ներկել։ Այդ ընթացքը բազմիցս կրկնելով՝ կիներ անգիտակցաբար կը կլլէին մահացու չափաբաժիններով ռատիում։

Առաջին ախտանշանները ի յայտ եկան 1920-ական թուականներուն։ Կիներ սկսան զգալ անբացատրելի ցաւեր, ծնօտի փտում, ատամներու անկում, անեմիա եւ վերջապէս՝ քաղցկեղ։ Բժիշկներ, մինչդեռ, երկար ժամանակ այդ ախտանիշները ռատիումի հետ չէին կապած, իսկ ընկերութիւնները կանխարգելիչ գործողութիւններ կ՚իրականացնէին՝ թաքցնելով ռատիումի վտանգներն ու վնասակար ազդեցութիւնները։

Քանի մը գործաւոր կիներ սկսան հաւաքական դատական գործեր ներկայացնել ընկերութիւններու դէմ։ Այս դատական պայքարը դարձաւ նշանաւոր իրաւաբանական անցում՝ աշխատանքի պաշտպանութեան եւ բժշկական պատասխանատուութեան վերաբերեալ։ Թէեւ անոնց առողջութիւնը անդառնալիօրէն վնասուած էր, սակայն, այս դատական ընթացքը հիմք դարձաւ աշխատաւորական իրաւունքներու զարգացման համար։

Ընկերութիւնները կը յետաձգէին պատասխանատուութիւն ստանձնել եւ կը փորձէին կասկած յառաջացնել՝ նշելով, թէ ախտանշանները կրնային ժառանգական կամ փոխանցիկ հիւանդութիւն մը ըլլալ։ Սակայն ցուցմունքներ, փաստեր եւ փորձագիտական զեկոյցներ վերջապէս ստիպեցին դատարանը մերժել ընկերութիւններու դիրքորոշումն ու ընդունիլ կիներու կողմը։

Թանկ գին մը վճարելով՝ կիներ ստացան քանի մը հազար տոլար փոխհատուցում՝ ֆինանսական դժուարութիւնները եւ բուժման ծախսերը հոգալու համար։ Սակայն սա անոնց կորուստները լրացնելու համար բաւարար չէր․ բազում կիներ արդէն մահացած էին կամ կորսնցուցած էին իրենց աշխատելու ամբողջ կարողութիւնը։

«Ռատիումի կիներ» դարձան ճառագայթային վնասներու առաջին «թեսթի խումբը» եւ անոնց զոհաբերութիւնը նպաստեց աշխատավայրերու անվտանգութեան, ճառագայթաբանութեան գիտութեան եւ բժշկական բարոյագիտութեան վերաձեւակերպման։ Մինչեւ այսօր, անոնց պատմութիւնը կը ծառայէ որպէս զգուշացում՝ շահի դիմաց մարդկային առողջութիւնը անտեսելու վտանգներու մասին։

«Ռատիումի կիներ» հերոսուհիներ էին՝ ո՛չ թէ միայն իրենց քաջութեամբ, այլեւ՝ իրենց ճշմարտութեան ձայնը չխեղդելով։ Անոնց մահը դատապարտում մը եղաւ անհոգ արդիւնաբերութեան, անոնց պայքարը մնաց կենդանի պատմութիւն՝ մարդու արժանապատուութեան եւ արդարութեան համար։

Այս պատմութիւնը կը ներկայանայ որպէս յիշողութիւն, որ թեքնոլոժիք յառաջընթացը պէտք է համադրուի մարդկային իրաւունքներու եւ աշխատանքի շուրջ անվտանգութեան հետ, այլապէս կը դառնայ անդառնալի ողբերգութեան մը պատճառը։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ