ԼԵՒՈՆ ՄՈԶԵԱՆ (1890 - 1958)

Անցեալ շաբաթ օր մեր ընթերցողներուն ներկայացուցինք Լեւոն Մոզեանի կեանքն ու գործունէութիւնը: Այսօր պիտի ներկայացնենք անոր գրութիւններէն հատուածներ:

«Ինչո՞ւ կը գրենք եւ որո՞ւ համար» գրութեան մէջ, որ լոյս տեսած է «Ամսօրեակ» ամսաթերթին մէջ, յունուար, 1958, կը կարդանք.

* Ինչո՞ւ կը գրենք եւ որո՞ւ համար: Եթէ ընթերցողներ գոյութիւն չունենան կամ եթէ անոնց թիւը նուազի, պէ՞տք է դարձեալ գրել, թէ ոչ գրիչը կոտրել եւ մէկ կողմ նետել: Յետոյ վերջապէս, նիւթական ակնկալութիւն մը կա՞յ գրելու պահանջին մէջ:

Ահա հարցումներ, որոնք առաջին ակնարկով շատ պարզ կը թուին, բայց իրենց պարզութեամբ իսկ շփոթ են եւ վիճելի: Ասով մէկտեղ, ամէն մարդու, մանաւանդ ամէն գրողի համար, անոնք որեւէ կերպով լուծուած կը նկատուին, առանց սակայն անոնց վրայ քննական հայեացք մը նետելու: 

…

Ուրեմն, «որո՞ւ համար կը գրենք» հարցումին առաջին պատասխանը կ՚ըլլայ՝ ժողովուրդին, այսինքն ընթերցողներուն համար: Բայց ասոր հակառակ, գրողներ կան որ այս հարցումը բոլորովին աւելորդ կը գտնեն եւ կ՚ըսեն, թէ ընթերցողի պէտք չունին իրենք:

Նախ քննենք այս վերջին տեսակէտը, որ թէեւ շատ հազուագիւտ պաշտպաններ ունի, բայց ի վերջոյ չի դադրիր տեսակէտ մը ներկայացնելէ:

Կարելի՞ է գրել միմիայն 
ինքն իրեն համար: 

Մէկ քանիներ, մանաւանդ բանաստեղծներէն, այս հարցումին կը պատասխանեն, թէ անոնք իրենք իրենց համար կը գրեն, առանց նկատի առնելու, թէ ընթերցող ունի՞ն թէ ոչ: Անոնք իրենց գոհացումը կը ստանան նաեւ իրենց գործերու հրատարակութեամբ միայն, ընթերցողի պարագան անոնց համար երկրորդական է եւ կամ թէ բնաւ գոյութիւն չունի: 

Ճիշդ չէ, ինչ որ կ՚ըսեն անոնք, որովհետեւ եթէ անոնք իրենք իրենց համար կը գրեն, ուրեմն ինչո՞ւ կը հրատարակեն եւ հանրութեան կը ներկայանան իրենց զրութեամբ կամ դիրքով: Այս պարագան ցոյց չի՞ տար միթէ, որ անոնք ընթերցող կը փնտռեն, հակառակ իրենց յայտարարութեան: Հակասութիւնը ակներեւ է: Ամէն տեսակ գրութիւն, կամ գրաւոր որեւէ արտայայտութիւն, հասարակ նամակէն սկսեալ ամէն գրուած բան, վէպ, բանաստեղծութիւն եւ այլն…, երկու անձերու միջոցով կ՚արտայայտուի: Մէկը գրողն է, եւ միւսը՝ ընթերցողը: Ասոնցմէ մէկուն կամ միւսին բացակայութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ գրութիւնը կամ գիրքը գոյութիւն ունեցած չըլլայ: Ինչպէս որ առանց գրողի՝ գիրք կամ որեւէ գրութիւն չի կրնար գոյութիւն ունենալ, նոյնպէս նաեւ առանց ընթերցողի՝ որեւէ գրութիւն կարելի չէ ըմբռնել: Ի՞նչ պիտի մտածէինք նկարիչի մը մասին, որ իր նկարները միայն ինք կը դիտէ: Գրողը երկու բան կը հետապնդէ, նախ գրել ինչ որ կը զգայ ու կը մտածէ, եւ յետոյ այս կերպով հաղորդակցութեան մէջ մտնել հանրութեան հետ:

…

Այս բոլորին հետ, պէտք է նկատի ունենալ, որ արուեստի ամէն արտայայտութիւն, բանաստեղծութիւն, վէպ, երաժշտութիւն կամ նկարչութիւն, կը հպատակի դարաշրջանի մը հրամայականին եւ կը հետեւի պատմութեան ընթացքին: Հետեւաբար, ան չի կրնար այդ դարաշրջանին եւ այդ պատմութեան կրողը հանդիսացող հասարակութենէն հեռու մնալ, կամ անոր եւ իր գործին միջեւ խուլ պատ մը քաշել: 

Գրողին առաւելութիւնը միայն իր հանճարին մէջ չէ, այլ մարդոց այս աշխարհին մէջ՝ անոր կատարած նուաճումներուն մէջ: Ու այս երկու պարագաները զիրար կը բացատրեն ու կ՚ամբողջացնեն արդէն:

Որո՞ւ համար կը գրենք:

Մեր գաղթահայութեան պայմանները այնպէս մը դասաւորուած են, որ ներկայիս գաղթահայ միակտուր գրականութեան մը մասին խօսիլ անկարելի է: Մեր գաղութներուն միջեւ կարծես երկաթեայ վարագոյրներ կան, այնպէս որ մէկ գաղութէն միւսը գրական շարժումի մը արձագանգը շատ տկար կը հասնի կամ բնաւ չի հասնիր: Ամէն գաղութ, իր գրականութեամբ ինքն իր մէջ կ՚ապրի, իր գրողը ունի եւ իր հրատարակութիւնները, որոնք կարծես թէ սահմանուած են նոյն գաղութին ներքին շուկային: Ամերիկահայ, ֆրանսահայ, պոլսահայ, սուրիա-լիբանահայ եւ պարսկահայ գրականութիւններ կան, բայց ոչ թէ համագաղութային մէկ գրականութիւն: Ասոնց իւրաքանչիւրին հրատարակութիւնները իրենց տեղւոյն վրայ կը ծաղկին ու հոն ալ կը խամրին:

Անշուշտ, երբ պէտք ըլլայ գաղթահայ ընդհանուր գրականութեան մասին խօսիլ, ստիպուած ենք այս բոլորը քով-քովի բերել եւ անոնց գումարը ընել: Բայց ասիկա բանասէրին կամ քննադատին գործն է: Մեր խօսքը այն է, թէ ամերիկահայ գրականութիւն մը գոյութիւն ունի՞ ֆրանսահայութեան եւ միւս գաղութներուն համար, եւ կամ փոխադարձաբար: Ասոնցմէ իւրաքանչիւրը կը կարդա՞յ, կամ տեղեկութիւն ունի՞, թէ միւս գաղութներուն մէջ գրական ինչ շարժումներ գոյութիւն ունին: Կրնանք յաստատօրէն ըսել, թէ հակառակ մեր ցանկութեան, այս ծանօթութիւնը չկայ, աշխարհագրական պատճառով ու նաեւ քիչ մըն ալ մեր ապիկարութեան հետեւանքով:

Այս պայմաններուն մէջ, ինչո՞ւ զարմանալի գտնել, որ մեր գրողներուն հրատարակութիւնները, ուր որ ալ տպուած ըլլան անոնք, հազիւ թէ հարիւր կամ առառաւելն երկու հարիւր գրքի սպառում մը կ՚ունենան, ասիկա ալ՝ առաջին քանի մը տարիներուն մէջ, անկէ յետոյ հետզհետէ նուազելու կամ բոլորովին մոռացութեան ենթարկուելու համար: Դեռ ասոր վրայ կարելի է աւելցնել, որ գիրքերու սպառման քանակը ցոյց չի տար ընթերցողներուն թիւը: Որովհետեւ մինչ ասկէ առաջ մեր մէջ, եւ օտարներուն մէջ միշտ (անոնց զանազան կարգի գրադարաններուն միջոցով), մէկ գիրքը քանի մը հոգի կը կարդային կամ կը կարդան, բայց ներկայիս մեր մէջ, կրնանք ընդհանուր կերպով ըսել, թէ ծախուած հինգ հայերէն գիրքի դէմ հազիւ մէկ կամ երկու ընթերցող կայ:

Այս կացութեան վրայ աւելցուցէք մեր գրողներու մեծ մասին քաղաքական հանգամանքը կամ նոյնիսկ անոնց համակրութիւնները այս կամ այն քաղաքական հատուածին հանդէպ, որոնք իրենց թոյլ չեն տար հակառակորդ հատուածի ընթերցողներու կալուածին մէջ ոտք դնել: Կուսակցական մամուլը իբր արթուն պահակ, կը հսկէ, որ մի գուցէ «օտար գայլ» մը ներս չսպրդի իր սեփական սահմաններէն: Այս պարագան եւս զգալիօրէն կը նուազեցնէ ընթերցողներու թիւը: Այսուհանդերձ, գիրքերու սպառման կամ ընթերցողներու նուազութեան խնդիրը գոնէ նոյն չափով, մեզի միայն յատուկ չէ: Քաղաքակիրթ մեծ ազգերու մէջ եւս կայ այս հարցը: Անոնց մէջ ալ գրողը իր գրելով չի կրնար ապրիլ, եւ ստիպուած է ուրիշ աշխատանք մը կատարել ապրելու համար…:

«Արարատ» օրաթերթին մէջ, 7 մարտ 1952-ին, «Պիտի կրնա՞նք հայը հայ պահել» գրութեան մէջ, կը կարդանք.

* Ժամանակն է որ ազգապահպանման խնդիրը մանրամասն քննութեամբ մը պարզուի, որպէսզի վտանգին էութիւնը եւ ծաւալը որոշ ըլլան ամենուն, ինչպէս նաեւ որոշ ըլլան պայքարի այն միջոցները, որոնք դեռ մեր կարողութեանց սահմանին մէջ կ՚իյնան: Պէտք չէ զարմանալ, երբ ըսենք, թէ հակառակ մեր գոյութեան այս ողբերգական վիճակին, միտքերու մէջ անտանելի շփոթութիւն մը կը տիրէ այս միջոցներու մասին: Ըսենք անմիջապէս, որ մեր անհատական ու ազգային կարելիութիւններէն շատ վեր կը մնայ՝ կանխել վտանգը, խուսափիլ անկէ: Մեր ջանքերը պիտի ըլլան, որքան կարելի է հեռացնել այն պահը, երբ օտարացման գլանը իր ծանրութեան տակ ամբողջովին պիտի ճզմէ հայն ու հայութիւնը այս գաղութներուն մէջ:

Աւելի քան քառորդ դար առաջ, երբ Թուրքիայէն փախստական հայ գաղթականութիւնը ինկած էր ափունքէ ափունք, օրուան կարգախօսն էր «փրկել համրանքը», այսինքն, ջանալ որ հայ մը իսկ չկորսուի մնացորդէն, մեր միլիոնաւորներու անդարձ կորուստէն ետք: Սակայն այսօր կացութիւնը շատ աւելի ծանրակշիռ է, եւ վտանգը՝ աւելի արմատախիլ: Այլեւս քանի մը հարիւր կամ քանի մը հազար հայերու կորուստով չենք կրնար ազատիլ, որովհետեւ ամբողջ վաղուան հայութիւնն է որ դատապարտուած է անհետանալու անձայն ու անշշուկ:

…

Երէկուան ու այսօրուան գլխաւոր տարբերութիւնը այն է, որ ասկէ քառորդ դար առաջ «համրանքը փրկելու» մեր մտահոգութիւնը նպատակ ունէր որքան կարելի է մաս մը իսկ չկորսնցնել մնացորդացէն. իսկ այսօր, մեր ջանքը պիտի ըլլայ՝ գոնէ մէկ մասը փրկել այն ամբողջէն, որ անխուսափելիօրէն դատապարտուած է կորսուելու:

Այսպէս կամ այնպէս, մեր գաղութներու Դատաստանի օրուան վերջին տասնամեակները կ՚ապրինք: Բայց այդ վերջին Դատաստանէն առաջ, ամէն հայ թող իր խղճին առջեւ իր դատաստանը ընէ, հասկնալու համար, թէ ի՛նչ կրնայ տալ ի՛ր հոգիէն, իր մարմնէն ու իր քսակէն, հեղեղին բերնէն հայ հոգի մը աւելի ազատելու համար:

Այո՛, հոգի մը աւելի ազատել փրկելու համար գոնէ մէկ մասը, ու ասիկա արդէն առաւելագոյնը կրնայ ըլլալ մեր կարելիութեանց: Բայց այդ մասն ալ մեծ բան է, երբ խորհինք, թէ ամէն մէկ հայ անհատի մէջ ապագայ հայութիւն մը ստեղծելու սաղմերը կան, թէեւ անոնց բոլորը չեն ծլիր: Մտքի եւ հոգիի կեանքին մէջ եւս նոյնն է.- հազարներու մէջէն մէկ հայու մը միտքը եւ կամքը կրնան վաղուան հայութեան ճակատագիրը փոխել, իր ներգոյակ կարողութեան ուժով: Այլեւս բախտի խնդիր է, թէ որ սաղմը կը ծլի զայն: Բայց անհրաժեշտ է որ հազարները ըլլան, որպէսզի անոնցմէ մէկուն տրուի նման հաւանականութիւն մը:

Ահա թէ ինչու «մէկ հոգի մը աւելի» փրկելու մտահոգութիւնը կը դառնայ մեր այսօրուան նպատակը եւ վաղուան յոյսը:

…

Պէտք է գիտնանք նաեւ, թէ ուր պիտի կեդրոնանան մեր բոլոր ճիգերը, համախումբ գործելու եւ մէկ նպատակի դիմելու համար: Թերեւս պիտի խորհուի, թէ վտանգի ահաւորութեան դիմաց, ամէն միջոց պէտք է գործածել, որու կողմէ ալ գայ, ինչ ձեւով ու անունով ալ ըլլայ: Ասիկա խուճապահար մտայնութեան մը արդիւնքը միայն կրնայ ըլլալ, որ թէ՛ կազմակերպուած աշխատանքի մը ազդեցութիւնը չի կրնար ունենալ եւ թէ ուժերու ցրւում առաջ կը բերէ:

Մեր պայքարի միջոցները խիստ սահմանափակ են թէ՛ իրենց ծաւալով եւ թէ իրենց ազդեցութեամբ: Հետեւաբար, եթէ որոշած ենք մեր գաղթաշխարհի մահուան վճիռը չընդունիլ հանգիստ խիղճով. եթէ որոշած ենք անպատճառ ընդդիմանալ նման աղիտաբեր վախճանի մը, եւ ամէն ձեւով ու գնով պայքարիլ, պիտի գիտնանք պայքարի ծանր հրետանին գտնել ու գործածել, փոխանակ վեցհարուածեան ժանգոտ ատրճանակներու:

Հետեւաբար, ո՞րն է մեր պայքարի ծանր հրետանին, որ պիտի կրնայ արժանաւոր կերպով մարմնացնել մեր ապրելու եւ տեւելու կամքը եւ հայոց պատմութեան առջեւ մեզ նուազ նկուն ձգել:

Բայց այս մասին խօսելէ առաջ, անհրաժեշտ է գիտնալ, թէ ի՞նչ կացութեան մէջ կը գտնուինք այժմ:

Հայ Ազգային հիմնադրամի «Լը Սօլէյլ» հրատարակչատան բացումին առիթով, հետեւեալը գրած է.

* Ձեռնարկը որ կը հիմնուի, ուրախալի է եւ ծափահարելի: Իրապէս մամուլը եօթներորդ պետութիւնն է: Ո՛չ մէկ պետութիւն եւ ո՛չ մէկ ազգ եթէ կազմակերպուած չէ, պէտէվիներու կը նմանի, իւրաքանչիւրը իր անկիւնը, առանց կապի եւ շաղախի: Մամուլը տեղ ունի այստեղ, գիտակից մամուլը: Երբ մեզ կը ջարդէին եւ կը փախէինք, մեր կարգախօսն էր համրանքը պահպանել: Այսօր ջարդ չկայ, հալածանք չկայ, ուրիշ մը կայ, «սպիտակ ջարդը», որ մեզմէ կը խլէ նոր սերունդները: Մենք դեռ 26 տարուան կեանք մը ունինք. մենք պիտի մեռնինք. նորերը օտարին գիրկը պիտի երթան: Այժմ համրանքի խնդիր չկայ, հոգիներու պահպանութեան խնդիր կայ: Համրանքը ունինք մեր երկրին մէջ: Արտասահմանի մէջ մեր գործը ազգը պահպանելն է («Այսօր», ֆրանսահայ ժողովրդական օրաթերթ, 14-15 յունուար, 1951, էջ 2):

Մոզեանի կեանքն ու գործունէութիւնը ներկայացուցած ատեն, նշած էինք, որ 1912-1914 թուականներուն խմագրակած է «Երկունք» հասարակական, գիտական եւ գրական ամսաթերթը, որ եղած է ՀՅԴ-ի Պոլսոյ Ուսանողական միութեան օրկանը: Այդ ամսագիրի առաջին թիւին՝ 1 յուլիս 1912-ի խմբագրականին՝ «Ուսանող սերունդը», կը կարդանք.

* Չորս տարուայ սահմանադրական շրջան մը բոլորեցինք: Բերա՞ւ ան վերածնունդ մը մեր մտաւոր հասարակական կեանքին համար: Բաւական է անգամ մը ետ նայիլ եւ ահա խորշակաբեր անապատ մը, որ կը տարածուի մեր կեանքին մէկ ծայրէն միւսը: 

Դալկահար ու զգետնուած հասարակական կեանքի այդ մեռելութեանը մէջ պոլսահայ մամուլը իր կարեւոր դերն ունի անշուշտ:

Փոշեծածկ ու հնամաշ գրիչներ չորս տարի շարունակ՝ թունաւորեցին վերակենդանութեան ամէն սաղմ եւ պատնէշներ բարձրացուցին առողջ մտքերու եւ կենդանի զգացումներու առաջ:

Մամուլը, շատ քիչ բացառութեամբ, շարունակեց յամառօրէն իր հին եւ խռպոտ երգը, անշարժութեան եւ ստրկամտութեան իր վաղեմի առաքելութիւնը: Ընկերվարութեան ծանր մղձաւանջին տակ կքած՝ ան սարսափեցաւ անոր ստուերէն անգամ եւ փակեց իր դռները նոր գաղափարներու առաջ, ազատ ասպարէզ տալով միայն պահպանողական, կղերական քարոզներու անարգել արշաւին՝ հանդէպ յեղափոխական սերունդի մը անցեալ ու ներկայ հոյակապ ստեղծագործութեան:

Պոլսահայ մամուլը չորս տարուայ այս շրջանին մէջ չհնչեցուց նոր սերունդի ձայնը: Կենդանութեան ու վերազարթումի այդ ջիղը պակսեցաւ անոր, նոր երիտասարդութիւնը հեռու մնաց անկէ: Սակայն մենք՝ նոր գաղափարներու դէմ խաչակրութեան այս ահազանգին հետ, լսեցինք հին սերունդի մահուան հռնդիւնները եւ ժանգոտած այդ հեւ ի հեւ արշաւին մէջ հայ աղայականութեան օրհասական գալարումները տեսանք:

Անփառունակ այդ մահուան քով, նոր, թարմ սերունդի կեանքն է, որ կը փթթի եւ հասակն է, որ կը բարձրանայ ահա, մեռնող սերունդի դիակներուն վրայ նոր մտավիճակի հիմնաքարը դնելու համար:

Ուսանողական երկո՜ւնքը… մեծ ու փառաւոր պիտի ըլլայ ան, ինչպէս արեւի ծագումը լեռներու հպարտ կատարներուն վրայ: 

Ուսանողութիւնն է որ պիտի ծնի առոյգ, կենսունակ, յոյսերով ու իտէալներով լի ուսանողութիւնը, որ քուրան է մեծ գաղափարներու եւ հերոսական ճիգերու: Ան՝ եղած է նոր ժամանակի կենդանութեան կորիզը եւ յեղափոխական շարժումներու հոգին ու յառաջապահը, բոլոր երկիրներու, ամէն ազգերու մէջ:

Այդ ուսանող սերունդը ծարաւի է տաք ու սրտաբուխ զգացումներու, անկաշկանդ դատողութիւններու եւ քրտնաջան աշխատանքով գնուած ամուր համոզումներու:

Բարձրասլաց թռիչքներու եւ անծիր ոլորտներու մէջն է, որ ուսանnղութիւնը պիտի մեծնայ եւ երկնէ վաղուան միտքն ու կեանքը միանգամայն: 

Իմաստակ յաւակնութիւններով, չմարսուած, գոց եղած բանաձեւերով, արդէն ձանձրալի դարձած բառախաղերով ու վարդապետական սկզբունքներով նոր սերունդը սնուցանելու ժամանակը անցած է: Անցած պէտք է համարել ամէն տեսակ աղանդաւորութեան շրջանը, ըլլայ անիկա «գիտական» պիտակին տակ թաքնուած թէ կրօնական, միեւնոյնն է: Ո՛չ անղեկ ու անսկզբունք հրապարագիրներ, ո՛չ ժանգոտած ու բորբոսած գրիչներ եւ ո՛չ ալ քարացած, բրածոյ մտայնութիւններ կրնան կերտել ներկայ ուսանողութեան տեսլականը եւ առաջնորդել անիկա դէպի լուսաւոր փարոսը, որ կը փայլի հասրակական կեանքի այս փոթորկոտ եւ խաւարամած ծովուն միւս ափը:

Նոր երիտասարդութիւնը սկսած է հրապարակ իջնել, հին սերունդը կամաց կամաց պիտի քաշուի ասպարէզէն նորին տեղ տալու համար: Եւ այդ կ՚ըլլայ յամառ ու երկարատեւ կռուով: Ուսանող սերունդը այդ պայքարին համար կը պատրաստուի ահա: Նոր արժէքներու ու նոր գաղափարներու տենչովը բաբախուն, ան ակօսել պիտի ջանայ մտքին բոլոր կալուածները, բանալու հորիզոն մը անամպ եւ երկինք մը լուսափայլ:

Ուսանող սերունդը ինք պիտի երկնէ իր այսօրուան ու վաղուան տեսլականին հետ նաեւ իր կեանքի պայքարը:

Մեր խօսքը այն ուսանողութեան մասին չէ՛, որ ծառան ու խնկարկուն է ամէն տեղ տիրող դասակարգին, կ՚ուսանի անոր հաշւոյն, ապագային մէջ անոր դասակարգային ըմբռնողութեան ջատագովն ու տեսաբանն ըլլալու համար:

Եւ ո՛չ ալ այն ուսանողութեան, որ անտարբեր հասարակական կեանքի գալարումներուն, իր ապագայ պաշտօնի եւ ամսականի հնհնուքն ունի միայն:

Թողունք հանգիստ գաղափարազուրկ եւ անջիղ այդ ուսանողները, որ յածին պուրժուաներու քղանցքին շուրջ, շարունակեն իրենց գետնաքարշ սողոսկումները ի խնդիր մամոնայի: Մեր խօսքը այն ուսանողութեան մասին է՛, որ կենսունակ ու յարաշարժ գաղափարի սրբազան խորանին առաջ, կարմիր արշալոյսներու եւ հեռաւոր հորզիոններու երկունքն ունի, երկունքը՝ նորանոր հեռապատկերներու եւ ապագայ արդարակուռ կարգերու:

«ԵՐԿՈՒՆՔ»ը արձագանգն է ահա այդ ուսանող սերունդին, անոր արարչագործ յղացումներուն ու վարդագոյն երազներուն:

Նոյն ամսաթերթի թիւ 10-11 մայիս 1914-ին, «Դատաստանի օր. Մայիս 1» վերնագիրը կրող խմբագրականին մէջ կը կարդանք.

* Մտածե՛նք, որո՞ւ վրայ կը ծանրանայ պարտքը՝ գիտակցութեան բերելու անոնք՝ որոնք կը տանջուին ու կը շարունակեն տանջուիլ համակերպութեամբ, որոնք կ՚աշխատին ու կ՚ապրին անօթի, որոնք երջանկութեան անտարակո՛յս որ կը բաղձան՝ բայց կ՚անգիտանան անոր հասնելու ճամբան, որոնք կը տրտնջան իւրովի, բայց չեն գիտեր համախումբ աղաղակել իրենց ցաւը…: Ո՞վ պիտի վառէ գիտակցութեան ջահը. ի հարկէ այն՝ ով իր հոգիին մէջ արեւէն նշոյլ մը կը կրէ. ուրեմն կազմակերպել աշխատաւորը, ի մի խմբել շահագործուողները եւ գիտակցութեան կոչել զանոնք՝ կը ծանրանայ ընկերվարական մտաւո՛ր դասին՝ որուն մաս կը կազմէ ընկերվարական ուսանողութիւնը եւ որ իր կարգին չէ գտնուած իր պարտականութեան փափաքելի բարձրութեանը վրայ. արդարացուցիչ պատճառները մէկ կամ երկու չեն, բայց դարձեալ բաւարա՛ր չեն:

Ապագայի կռուին համար զինուորներ շատ կան, ամէն քայլափոխի ճամբաներուն եզերքը, գործատան մէջ, դաշտերուն վրայ, կրպակներուն ու վաճառատա՛ն մէջ եւ ամէն տեղ. բայց բանակները կը պակսին, կը պակսի զանոնք դրօշի տակ խմբելու կարող այն հզօր ձայնը, այն ուժը, որ ամէնուս կամքէն պիտի ծնի: Գուցէ տկար ենք այսօր, քիչո՛ւոր, բայց այսօրուան կայծը պիտի բաւէ ապագայի հրդեհը բռնկցնելու համար. ի՞նչ փոյթ դասալիքները եւ ճամբաներուն փուշն ու տաժանքը. թոյլերը թո՛ղ հեռանան: 

Մենք կը պայքարի՛նք: 

Թող նոյնպէս եւ սկեպտիկները մեղկօրէն տարակուսին:

Մենք կը հաւատա՛նք:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ