ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՕՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ. ՍԻՒԶԱՆԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Ռուբէն Սեւակ (Չիլինկիրեան)՝ արեւմտահայ գրողն ու մտաւորականը, իր բժշկական հմտութիւնը վերածեց գրական ստեղծագործութեան աղբիւրի։ Իբրեւ մարդամօտ բժիշկ, ան կարողացաւ հիւանդանոցին դռներէն ներս տեսնել ո՛չ միայն մարմնի ցաւը, այլեւ՝ հոգիին բարդ ու երբեմն անխօս տագնապները։ Իր բժշկական փորձառութիւնը զինք կը մղէր տեսնելու մարդուն ամբողջ էութիւնը՝ մարմինէն անդին։

Իր համբաւը իբրեւ բժիշկ աստիճանաբար մեծցաւ այն ատեն, երբ սկսաւ «Ազատամարտ» օրաթերթին մէջ հրատարակել յօդուածներու շարք մը՝ «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», որոնք աւելի ուշ բազմիցս լոյս տեսան գիրքով։

Այդ շարքով Սեւակ գրական նոր ու ինքնատիպ ժանր մը կը հիմնէր արեւմտահայ գրականութեան մէջ՝ բժշկական օրագրութիւնը։ Այդ գրութիւնները պարզապէս բժիշկի յուշեր չեն. անոնք կեանքի խոր վերլուծութիւններ են, ուր բժիշկը կը դառնայ հոգեբան, իսկ հոգեբանը՝ գրական վարպետ։ Սեւակ իր գրութիւններուն մէջ կը պատմէ հիւանդներուն ախտերը, կը բացայայտէ հասարակութեան ներքին կառուցուածքը՝ մոլորութիւններով, մութ սովորութիւններով ու բարոյական շեղումներով։ 

Բժիշկի աշխատանքը զօրացուցած է իրեն՝ նկատելու մարդկային տառապանքներն ու անհատական ճակատագրերը, զանոնք գրի առնելու եւ վերածելու ապրումի՝ գեղարուեստական լեզուով։ Այս պատմութիւնները՝ կառուցուած սահուն դիտարկումներով եւ բարոյական խոր հայեացքով՝ կը դառնան նաեւ Սեւակի ներաշխարհի արտացոլանքը։ Ան կ՚ունենայ գրողի այն զգայունութիւնը, որ մարդուն կ՚ընկալէ իբրեւ գաղտնի ուժերու խաղի, ներքին վախերու եւ լուռ ըմբոստութեան դաշտ։

Այդ շարքին մէջ կը գտնուի նաեւ «Հարսերուն գաղտնիքը» պատմութիւնը, որ առանձին խորք ու մարդկային ճշմարտութիւն ունի։ Անիկա ուսումնասիրութիւն մըն է՝ կնոջ ինքնագիտակցութեան, ամուսնութեան եւ հասարակական ճնշումներու շուրջ, միաժամանակ վկայութիւն՝ Սեւակի մարդասիրական եւ խոհուն հայեացքին։

Պատմութեան հերոսուհին՝ Սիւզան, երիտասարդ աղջիկ մըն է, որ մեծցած է ամուսնական աշխարհի գաղտնիքներու շուքին տակ։ Ան իր շուրջը լսած է հազարաւոր պատմութիւններ, բայց երբեք՝ ճշմարիտ բացայայտում։ Իր մանկութենէն սկսեալ աղջիկը կը գիտակցի, որ կնոջ կեանքին մէջ կայ բան մը, որ չի խօսուիր, չի բացատրուիր, կը ծածկուի ամօթի կամ աւանդութեան վարագոյրով։

Սիւզան կ՚ունենայ իր գաղափարը ամուսնութեան մասին՝ ոչ որպէս պարտաւորութիւն կամ հասարակական պարտք, այլ իբրեւ իր ներքին ազատութեան եւ սիրոյ գեղարուեստական արարք։ Ան իր ամուսնութեան առաջին գիշերը կը պատկերացնէ ո՛չ թէ իբրեւ հնազանդութիւն, այլ իբրեւ հաւասարութեան պահանջ, կը պատկերացնէ, որ պիտի ըսէ.

«Ահաւասիկ, պարո՛ն, ձեր ննջասենեակը, եւ ահաւասիկ իմինս…»

Այս նախադասութիւնը, որ դարձած է խորհրդանշական իր ամբողջ կերպարին մէջ, արտայայտութիւն մըն է կնոջ ինքնագիտակցութեան եւ անձնական տարածքի պաշտպանութեան։ Սիւզանը գիտէ, որ իր արժանապատուութիւնը թէ՛ սեռական անմեղութենէն, թէ՛ ներքին ազատութենէն կու գայ։ 

Ան կը գիտակցի, թէ ինչպէս հասարակութիւնը կ՚անտեսէ կիներու ներքին ձայնը, կը պարտադրէ լռութիւն ու խոնարհութիւն։ Սակայն Սիւզան չի համակերպիր այդ լռութեան հետ․ կը փորձէ հասկնալ, հակազդել եւ իր ձայնը բարձրացնել իր հաւատքի ու արժէքներուն անունով։ 

Պատմութեան ընթացքին Սեւակը կը ներկայացնէ կնոջ հոգեվիճակը աննախընթաց նրբութեամբ։ Բժիշկը, որ կը դառնայ բարոյական վերլուծող, կը դառնայ նաեւ վկան այն ներքին պայքարին, զոր կինը կը մղէ իր էութեան, իր սիրոյ եւ իր վախերուն միջեւ։

Սիւզան ի վերջոյ կը դառնայ խորհրդանշական կերպար մը, իբրեւ մարդկային արժանապատուութեան պահապան։ Ան կը հաւատայ, որ սէրը կրնայ մաքրել, բայց միայն այն ատեն, երբ հիմնուած է հաւասարութեան ու յարգանքի վրայ։

Այս պատմութիւնը՝ գրուած Լոզանի մէջ 1914 թուականին, ունի արդիականութիւն։ Այսօր ալ, թէեւ շատ կը խօսուի այդպիսի «ախտերուն» մասին՝ ֆիզիքական, հոգեբանական կամ բարոյական իմաստով, խորհրդաւորութիւնը եւ լռութիւնը չեն անհետացած ամուսնական կեանքէն։ Պարզապէս տարբերութիւն մը կայ․ եթէ առաջ կիները լուռ կը տանէին իրենց տագնապները, այսօր կրնան խզել ամուսնութիւնը՝ լռութեան փոխարէն ընտրելով հեռացումը։ Բայց լռութեան ստուերը, իր նոր ձեւերով, միշտ կը մնայ։

Սեւակ բժիշկին դէմքին տակ կը տեսնենք հոգեւոր խորհրդածող մը, որ կը հարցնէ՝ ինչպէ՞ս կարելի է բժշկել հասարակութիւն մը, ուր կնոջ ձայնը դեռ պիտի մնայ լուռ։ 

Սեւակի «Հարսերուն գաղտնիքը» կարելի է կարդալ որպէս նախերգանք իր ամբողջ մարդասիրական փիլիսոփայութեան.

մարդը, իր տկարութեամբ եւ ուժով, իր մեղքով եւ սրբութեամբ, արժանի է հասկնալու եւ սիրուելու։

ՀԱՐՍԵՐՈՒՆ ԳԱՂՏՆԻՔԸ

-Հարսնիքիս առաջին գիշերը՝ ամուսինիս երկու տարբեր սենեակներ ցոյց տալով պիտի ըսեմ. «Ահաւասիկ, պարո՛ն, ձեր ննջասենեակը, եւ ահաւասիկ իմինս…»։

Այսպէս կ՚որոշէր Սիւզան՝ ամէն անգամ որ իր ընկերուհիներէն մէկը ամուսնանար։ Ու որքա՜ն դպրոցական բարեկամներ ունէր ան։ Աշխարհիս ամէն երեսներուն վրայ, այս կամ այն քաղաքին մէջ, տարի չէր անցներ, որ անոնցմէ մէկը կամ երկուքը չամուսնանային։ Այն ատեն Սիւզան անհամբեր կը սպասէր առաջին նամակին, տարիներէ ի վեր խոստացուած այն խորհրդաւոր, մտերիմ ու սարսափելի նամակին, որ վերջապէ՛ս պիտի բանար իր աչերուն վարդագոյն վարագոյրը։

Հին ու միամիտ սովորութեան մը համաձայն, դեռ վարժարանին գրասեղաններուն վրայէն՝ հասո՜ւկ աշակերտուհիներ, օր մը իրարու գրել խոստացեր էին իրենց ուղեղը չարչրկող կարմիր գաղտնիքը…։

Այդ օրէն ի վեր քանինե՜ր թռան իրենց բոյներէն՝ թռչուններու պէս, թռա՜ն ու լռեցին, չարե՜րը…։ Սիւզան դեռ տունը կը մնար՝ մրջիւններու պէս. կը մնար ու կը խորհէր՝ «Չարե՜րը…»։

Կարծես բոլորն ալ խօսքմէկ ըրեր էին լռելու։ Գոնէ գիրքե՜րը բացատրութիւն մը պարունակէին այդ կենսական, այդ ահագին հարցին վրայ։ Բայց նո՛յնիսկ բժիշկները, փոխանակ մերկացնելու հանելուկը, կը զգեստաւորէին, բամպակներու մէջ կը փաթթէին զայն…։

-Ինչո՞ւ… ինչո՞ւ…,- կը խորհէր Սիւզան։ Ու տարիքը առած ամէ՛ն աղջիկներու պէս կը սկսէր քիչ ֊քիչ վախնալ այդ մութ ու չխոստովանուող բանէն…։ Ահա թէ ի՞նչ պատճառով կանխաւ պատրաստեր էր իր հիմենեան յատակագիծը՝ պաշտպանողական հողի վրայ…։

-Ահաւասիկ, պարո՛ն, ձեր ննջասենեակը եւ ահաւասիկ իմինս…։

Տարիներու ընթացքին տարտա՜մ ոխ մը սկսեր էր մեծնալ իր պզտիկ սրտին մէջ՝ այրերու դէմ, կո՜յր ոխ մը, անկերպարան, անհամարձակ եւ անորոշ ոխ մը, որ դեռ արմատ չունենալուն՝ չէ՛ր ծառանար…։

Ամէնուն պէս ինքն ալ գիտէր, որ տեղ մը, կիներ կազմակերպուած ու զինուած էին եսասէր մարդերուն դէմ պայքարելու համար։ Բայց ինք անոնցմէ չէր, ո՜հ, ո՛չ…։ Ան ի՞նչ ընէր բոլոր այրերը. մէ՛կ մարդ մը յաղթել կ՚ուզէր միայն, եւ ո՛չ թէ բռնի ուժով, այլ իր սրտին ուժով, իր գեղեցկութեան ուժով, իր անձնուիրութեան ուժով, իր տկարութեան ուժով…։

Ինչպէ՛ս պիտի սիրէր, որքա՜ն պիտի գգուէր, քանի՜ հնարքներ պիտի ստեղծէր երջանկացնելու համար այն միա՛կ մարդը, որ չէ՜ր գար ու պիտի չգար գուցէ…։

Իրեն համար պէ՛տք էր, պահա՛նջ մը, գեղարուե՛ստ մըն էր կնութիւնը։ Ան ո՛չ թէ բնութեան կոյր կատակով, այլ կարծես ի՛ր ուզելովը էգ ծնած ըլլար…։

Սիւզան այն մի՛շտ ժպտուն արարածներէն էր՝ որոնք կրնան հաւասարապէս թագաւորի տուն մը ու բանուորի բոյն մը շէնցնել։

Ու տեսնելու բան էր, թէ ի՜նչ ճարտարութեամբ կը վարէր իրենց տունը, ի՛նք իր գլխուն, դեռատի տանտիկնոջ մը պէս։ Իր մեծ քոյրը գիշերօթիկ վարժարանի մը մէջ ուսուցչուհի ըլլալով հազիւ ամիսը անգամ մը կու գար տուն։ Իր ալեւոր մայրը՝ տարիներու բեռին տակ կքած, երկուքի կոտրուած էր։ Իր հայրը՝ պետական գրադարանապետ մը՝ մեռած էր արդէն, ու հիմա անոր նիհար կենսաթոշակով կ՚ապրէին։

Այդ նիւթական նեղ պայմանները քիչ մը լայնցնելու համար՝ Սիւզան քանի մը ուսանողներ ընդունեց իր տան մէջ։ Ու տեսնելո՜ւ էիր իր ուրախութիւնը, իր գործունէութիւնը, իր հպարտութիւնը։ Հին ու մենաւոր սենեակները սկսան կեանքով լեցուիլ, խայտալ, երգել, աշխատիլ ու բզզալ, փեթակի բջիջներուն պէս…։

Սիւզանին այնպէս կը թուէր, որ իր տունը ա՜լ տեսակ մը համալսարանի մասնաճիւղ եղած էր։ Լաւագոյն ուսանողները հո՛ն կը ճաշէին, հո՛ն կը վիճէին, գիտութեան ու գեղարուեստի վերջին տեսութիւնները հո՛ն իրար կը զարնուէին, անշօշափելի նրբութիւններու, անհասանելի բարձրութիւններու կը հասնէին։

Ու ամէն տարեվերջի՝ երբ այդ տունէն ուսանող մըն ալ կ՚աւարտէր ու կը մեկնէր, Սիւզանին սրտէն կտո՜ր մըն ալ կը փրթէր իր ետեւէն թռչելու համար դէպի հեռաւոր ու կապոյտ երկիրները, ու գաղտնի հպարտութիւնով հետեւելու համար իր փառքի ճանապարհին…։

Բայց այդ ներքին փոթորիկէն ո՛չ ոք բան մը կը նշմարէր։ Սիւզան, միշտ ժպտուն, հիմա, մնացած ուսանողներուն վրայ կը թափէր իր ամբողջ խնամքը, հոգածութիւնը, սէրը, իր կուսական սրտին մէջ գտնելով հաճելիութեան անսպառ գանձերը։

Ատեն-ատեն երբ սեղանին վրայ խօսակցութիւնը կը մարէր, ան միշտ պատրաստ հարցում մը ունէր լեզուին տակ։

-Պարոննե՛ր, ի՞նչ կը խորհիք արդեօք տկար սեռին վրայ…։

-Տկար սե՞ռ… երբ թագաւորներն անգամ կը խոնարհին ձեր առջեւ։ Կիները միայն հաւատք չունին իրենց կատարելութեան. չեն ներեր, որ իրենց սեռէն մէկը գտնուի, որուն դէմքին, հասակին, տարիքին կամ գոնէ վարքին ու բարքին վրայ տկար կէտ մը չըլլայ։ Տկար սեռին առասպելը իրենք հնարած են…։ Մենք ձեզ գեղեցիկ սեռ կը կոչենք, օրիո՛րդ…։

Սիւզան կը շիկնէր։

-Իմ ալ կարծիքս այն է որ, - կ՚ըսէր ուրիշ մը, - եթէ երկինքը ապրէինք՝ կիները պիտի թագաւորէին, ու մենք հազիւ թէ դռնապաններ ըլլայինք հոն…։ Իսկ հոս, երկրի վրայ, ուր բիրտ ուժը կը տիրէ, ես պիտի չցանկայի, որ կիները իրենց պատուանդանէն իջնէին մեր ցեխերուն մէջ պայքարելու համար…։ Ընտանիքը իրենց միակ երկնային ապաւէնն է այս երկրագունտին վրայ. հոն է կիներուն թագաւորութիւնը…։

Այն ատեն Սիւզան դաշնակին առջեւ կ՚անցնէր, ու բոլորն ալ վայրկեան մը երկինքներ կը փոխադրէր իր մատներուն խաղովը…։

Ա՜խ, այդ բարակ մատները, կնոջ մատները։ Միայն համբուրուելու համար եղած հուրիի մատներ չէին անոնք։ Ընտանեկան ի՜նչ հրաշքներ կը գործէին ամէն օր, անգիտացուած, պահուըտող ու անանուն հրաշքներ։

Այդ մատներուն շնորհիւ իր հինցած տունը նոր հարսի մը պէս կը ժպտէր, իր համեստ հագուածքը ոչինչով մը կ՚ազնուանար, իր անշուք սեղանը ծաղիկով մը կը հարստանար։ Մէկ ձուկով քանինե՜ր կշտացնելու Յիսուսին հրաշքը ինք ամէն օր կ՚իրագործէր…։

Սիւզան կին մը չէր, այլ Կինը։ Սակայն ինչո՞ւ ան դեռ աղջիկ կը մնար…։

Ճիշդն ըսելու համար, յաճախ մօրմէն տարտամօրէն խնդրած էին իր ձեռքը, որ միշտ մայրն ալ տարտամօրէն հասկցուցեր էր, որ Սիւզանէն առաջ մեծ քոյրը կար…։

Սակայն հիմա որ քոյրը արդէն պսակուեր էր, Սիւզան բացարձակապէս կը յամառէր աղջիկ մնալ։

Ինչո՞ւ…։

Օր մը այցելութեան գացեր էի իրեն, սովորական տեսակցութեան մը համար՝ իբրեւ իր հօր ու իր տան նախկին բարեկամ։

-Բժի՜շկ, - ըսաւ, - այսօր պատմելիք ի՞նչ նորութիւն ունիք հիւանդանոցէն։

-Մի՛ հարցնէք, Սիւզա՜ն, սարսափելիք բան մը, չըսուելիք բան մը…։

-Եթէ այդպէս է… անպատճառ ըսէք։

-Ձեր փափուկ ականջներուն համար չէ, Սիւզա՛ն։

-Զիս տղու տե՞ղ կը դնէք, բժի՜շկ։ Գուցէ ես ալ ձեզի բան մը ունիմ ըսելու. սարսափելիք բան մը, չըսուելիք բան մը։

-Ձեր պատմելիքը երբեք պիտի չհաւասարի իմինիս, Սիւզա՛ն։ Բժիշկի մը մէկ օրուան տեսածը բաւական է ամբողջ կեանք մը թունաւորելու։ Սակայն կը խոստովանիմ, որ այսօրուան տեսածէս դեռ մարմինս փուշ ֊փուշ է։ Երեւակայեցէք երիտասարդ, զմայլելի, ոսկեգոյն աղջիկ մը, կարմիր՝ վարդի մը պէս, ու անառակ՝ նժոյգի մը պէս։ Երեւակայեցէք ամենէն նուրբ ժանեակները, սնդուսները, ժապաւէնները, ու անոնց տակ ամենէ՜ն ահռելի ախտը, իր ամենէ՛ն վարակիչ ձեւով։ Կը կարմրի՞ք, Սի՛ւզան…։ Իմացէք ուրեմն, թէ ան չթողուց, որ ներարկումներն սկսէի. վաղն իսկ պիտի ամուսնանայ եղեր…։ «Մեղրալուսնէս վերջ ամուսնիս հետ միասի՛ն կու գանք դարմանուելու» ըսաւ…։

-Օ՜խ ըլլայ…, - բացագանչեց յանկարծ Սիւզան, կրակ կտրած։

-Ձեզի ի՛նչ եղաւ, Սիւզա՜ն։

-Ինծի ի՜նչ պիտի ըլլայ…։ Հապա՛, թող այրերը ամենազզուելի ախտերու մէջ նեխին, ամենագարշելի անկողիններու մէջ մտնեն, ու վստահ են, որ հիմենեան սուրբ բարձին վրայ ամենամաքուր կոյսը պիտի ունենան…։ Կա՞յ միակ աղջիկ մը, որ նոյն վստահութիւնն ունենայ իր ամուսնին վրայ…։ Թող գոնէ կո՛յս մը գտնուի, որ մեր ամէնուս վրէժը լուծէ…։

-Բայց ինչէ՞ն գիտէք, որ այդ դժբախտ ամուսինը անմեղ մը չէր։

-Հոգ չէ՛, - պոռաց Սիւզան, - իմ քոյրս ալ անմեղ մը չէ՞ր…։

-Ուրեմն ձեր քոյրը…։

-Տխո՜ւր, տխո՜ւր պատմութիւն մըն է ըսելիքս, բժի՛շկ. բայց չըլլա՛յ որ մօրս ըսէք, խեղճը մինչեւ հիմա լուր չունի…։ Գիտէք, որ տարինե՛ր ամբողջ խնայողութեան հրաշքներ գործելով մեծ քոյրս կոկիկ դրամօժիտով մը վաճառականի մը տուինք։ Սակայն չէ՛ք գիտեր, թէ ան ի՞նչ տուաւ ի փոխարէն իմ քրոջս. ամենէն հրէշային ախտը…։ Իր տատրակի մարմինը կարմիր-կարմիր դուրս տուեր էր…։ Ես այն ատեն տգէտ էի. եթէ միա՛յն կասկածէի, եթէ միայն քոյրս բառ մը ըսէր, սա մատներովս կը կուրցնէի իր էրկան աչքերը…։ Սակայն քոյրս լռեց, ու հեռու տեղեր գացին իրենց ամօթը պահելու…։ Եթէ մայրս օր մը գիտնար, թէ ի՞նչ մեղրալուսնի ճամբորդութեան մեկնած է իր աղջիկը՝ կաթուած կ՚իջնէր խեղճին վրայ։

Բայց ահաւասիկ որ դուռը զգուշաւոր կերպով բացուեցաւ, ու սեմին վրայ երեւցաւ ծերունի մայրը…։

Երկու դաւադիրներու պէս կարմրեցանք ու լռեցինք։ Լսե՞ր էր արդեօք…։ Ոչ։ Ներողութիւն խնդրելով հեռացաւ.

-Շարունակեցէ՜ք, տղաքներս, շարունակեցէ՜ք…։

Բայց Սիւզան որքան հեռու էր մօրը ենթադրած սիրոյ զգացումներէն։ Որքա՜ն դառնութիւն կար այդ զուարթ աղջկան գիրկը, որքա՜ն արցունք իր պճլտուն աչքերուն ծայրը, որքա՛ն տառապանք իր տրոփուն սրտին խորը։ Ամբո՛ղջ կանացի ցեղը կը յառնէր ու կը փոթորկէր իր փոքրիկ մարմնին մէջ։ Նուիրուելու, գգուելու, երջանկացնելու համար հրաշակերտուած իր մարմինը, մարդերը մէ՛կ համբոյրով կը թունաւորէին…։ Ամենէ՛ն զգայուն, ամենէ՛ն նրբալար քնարը, որ սիրահար մատներու հպումին տակ կրնար մարդկային մեծագոյն ցաւերը մոռցնել իր երկնային դաշնութիւններով, այդ կուսական քնարը՝ մարդիկ իրենց գարշապարին տակ կը ջախջախէին…։ Որքա՜ն կոպտութիւն, որքա՜ն անիրաւութիւն, որքա՛ն անգթութիւն այն դիւրաբեկ էակներուն հանդէպ՝ որոնք երկնէ երկիր իջան մե՛զ դիւթելու, մե՛զ հմայելու, մե՛զ բարձրացնելու համար…։

Եւ շուարած կ՚ունկնդրէի իր ահաւոր ու անսահման բառերուն, որ կու լային իր մանկական երկու շուրթէն, երկու թեթեւ ամպէ ժայթքող շանթերու պէս՝ որ դարաւոր ու անդաշնակ տարրերու խո՜ւլ կատաղութիւնը կը պոռթկան…։

-Ա՜խ, զզուելի՜, զազի՛ր մարդիկ, հոգւով-մարմնով թունաւորուած…։ Ու խորհիլ, թէ դո՜ւք ալ մեզի պէս մօր մը շքեղ արգանդին մէջ կազմուեցաք… Ձեր առաջինն արժանի չէ՛ յետին կնոջ համբոյրին։ Է՛ն մեղապարտ կնոջ մէջ դեռ մանուկի մը հոգին կայ… ա՛յն մանուկին, որ պիտի ծնի…։ Ես հարսերէն վարդագոյն պատմութիւններ կ՚ուզէի, ու խեղճերը չէի՛ն զօրեր իմ կոյս յոյսերս խաւարել…։ Ահա ինչո՞ւ կը լռէին, ահա ինչո՞ւ պիտի լռեն հարսերը…։

(Լոզան, 1914)

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան