ՀԱՅՈՑ ԿԱՂԱՆԴՆԵՐԸ

Արմատական Բառարանին մէջ, Հրաչեայ Աճառեան նշած է, որ «կաղանդ» բառը հայերէնին մէջ մտած է յունարէնէն՝ χαλάνδαι («խալանդայ», դասական տառադարձութեամբ), որ կը նշանակէ «նոր տարի, ամանոր»։ Յունարէնն ալ, իր կարգին, փոխառեալ է լատիներէն calendae բառէն՝ «ամսամուտ» եւ որմէ ծագում առած են շատ լեզուներու մէջ՝ ներառեալ ռոմանեան եւ սլաւական, օրացոյց բառը։ Calendar (անգլերէն), calendrier (ֆրանսերէն), kalender (գերմաներէն), calendario (իտալերէն եւ սպաներէն), календарь (ռուսերէն), kalendář (չեխերէն)։ Հնդեւրոպական լեզուներու ընտանիքի ուսումնասիրութեան համար վճռական կարեւորութիւն ունեցող լիթուաներէն kalendorius եւ բոլորովին առանձին ֆինլանտերէնի մէջ անգամ kalenteri է։

Կաղանդը ստուգաբանական առումով անգամ, ուրեմն, համաշխարհայնացման եւ բազմազան ու բազմաթիւ լեզուական փոխառութիւններու հնագոյն օրինակներէն կարելի է համարել։ Այս փոքր նմոյշը բաւարար կարելի է նկատել հաստատելու համար, որ նոյնիսկ հայերս, որ յաճախ մենք մեզի խիստ իւրայատուկ ազգային միաւոր մը սեպելու հակում ունինք, մեր լեզուն հարստացուցած ենք հազարամեակներու անխուսափելի մշակութային փոխանակութիւններու ընթացքին։ 

Հայոց աշխարհի եւ յարակից շրջաններուն մէջ, «կաղանդի» բարբառային տարբերակները կային եւ իւրաքանչիւրը իւրայատուկ տօնակատարութիւն կ՚արտացոլէր՝ ի՛նչպէս ճոխ տուեալներով նշուած է «Յուշամատեան» (www.houshamadyan.org) հարթակին վրայ։ Հաճընի մէջ «կաղընտես» կը նշուէր ճոխ սեղաններով, իսկ փոքրիկները տունէ տուն կը պտտէին «եւ երդիքներէն պարանով տոպրակ մը իջեցնելով նուէրներ կը պահանջեն, ապա տուները մտնելով կը սկսին երգել». 

Կաղընտէս, տընտէս, տընտէս,
Վօնգն ունի էյկու տընտէս,
Իքիչմէյիս էյկու նուկիս,
Հօվնի գուտիս, կաքօվն առջիս:

(Կաղընտես [կաղանդ], տնտես, տնտես,
Վանքը ունի երկու տնտես,
Զոքանչիս երկու ունկի [հողէ աման գինի կամ ձէթ չափելու],
Հաւը կ՚ուտեմ, կաքաւն առջեւս։

Նաեւ Մարաշի մէջ Կաղանդին «կաղընտես» կ՚ըսէին։ Երեխաները «կաղընտուելէն» ետք (իրենց ընտանիքներէն նուէրները ստանալէ վերջ), տանիքէ տանիք ցատկելով տուներու ծխնելոյզներէն փոքր քսակ մը չուանով կ՚իջեցնէին՝ նուէրներ խնդրելով դրացիներէն մինչ Նոր տարուայ գալուստը կ՚աւետէին «աւետիս»ներ երգելով.

Աւետիս, կաղընտոս,
Հանի պիզէ ինճիր ղօզ:

(Աւետի՜ս, Կաղանդ է,
Ո՞ւր է մեզի ընկոյզ ու թուզ):

Այս աւանդական տօնակատարութիւններուն մէջ, սակայն, արդի ընթերցողը յայտնի բացակայութիւն մը պիտի նշմարէր. տօնածառ չկար։ Միայն Խարբերդի մէջ Նոր տարուայ խրախճանքները ծառի հետ առնչութիւն մը ունէին՝ բոլորովին տարբեր այժմէական՝ մեր տուները զարդարող կաղանդի ծառերէն։ Խարբերդի նուիրուած «Յուշամատեանի» յօդուածը կ՚ըսէ, որ դողէ ու տենդէ տառապող հիւանդներու աղբիւրի կողքի ծառը (յաճախ՝ թթենի) կը բարձրացնէին, միայն շապիկ ու վարտիք հագուած ու պէտք է ճիւղ մը բռնէր ու ըսէր. 

«Թութ կը թօթուեմ, ո՞վ կ՚ուտէ։
Այս զէմփերուն (զամփար, զըմփըր, տեղական բարբառով՝ սառ)
թութ կ՚ըլլի՞ (կամ՝ Ծօ՛ խենթ, ձմեռ վախտը թութ կ՚ըլլի՞), կը պատասխանեն վարինները։
Ինչո՞ւ դող կ՚ըլլի ու թութ չըլլիր (կամ՝ թութը թօթուեմ, դողը թօթուեմ), կը ձայնէր հիւանդը»։

Ապա երեք անգամ ճիւղը կը ցնցէր ու ծառէն կ՚իջնէր՝ բուժումի յոյսով։

Ներկայ մեր հասկացողութեամբ, սակայն, զարդարուած եղեւնիներու աւանդութեան մասին որեւէ ակնարկ չկար։ Միայն Ի. դարու սկզբնական շրջաններուն կը հանդիպինք արդիական տօնծառի յիշատակումներու շատ հարեւանցի կերպով. օրինակ՝ Թէոդիկի «Ամէնուն տարեգիրք»ին մէջ, «Զանազան հանդէսներ» խորագրին տակ յիշուած է 2 Յունուար 1910-ի «Կաղանդի ծառ պանդուխտ ուսանողաց՝ Կեդրոնական վրժրն.ի (Ղալադիա)»։ Ապա կը հանդիպինք կաղանդի ծառերու հազուագիւտ անդրադարձներու 1910-ականներու եւ 1920-ականներու արեւմտցի միսիոնարներու հետ կապ ունեցող գաւառահայոց օրագրութիւններուն մէջ։

Ըստ աւանդութեան, Հայոց Կենաց Ծառը եռեսուն օրուանոց արեգակնային տարին կը խորհրդանշէ՝ ինչպէս կ՚ապացուցէ մեր օրերուն հասած հանելուկը.

«Մի ծառ կայ՝ տասներկու ճիւղ ունի,
Ամէն ճիւղն ալ՝ երեսուն խնձոր,
Ամէն խնձորի կէսը սեւ է, կեսը ճերմակ»: 

Կ՚ըսուի, թէ Նոր տարին հայերը կը նշէին ծառը զարդարելով պտուղով եւ չիրով, իսկ Պոնտոսի շրջանի մէջ հայոց տոմարի նոր տարուայ՝ Նաւասարդի օրը (11 Օգոստոս) տուներու մէջ ձիթենիի ճիւղ մը կը զարդարուէր կաղիններով եւ ընկոյզներով, իսկ յաջորդ առտու կը տարուէր տաճար, իսկ քրիստոնէական շրջանին արդէն եկեղեցի, որպէսզի քահանան օրհնէր զայն։ Եթէ կարելի ըլլար այս վարկածը հաստատել, ասոր մէջ թերեւս կարելի ըլլար ներկայ տօնածառի զուտ հայկական նախատիպ մը տեսնել՝ նկատի առնելով, որ հայերը յատուկ նախընտրութիւն ունեցած են կրօնական տօները ծառերու զարդարումով նշելու՝ նոյնիսկ Ծաղկազարդին ծառերը կը զարդարէին փետուրներու փունջերով եւ գոյնզգոյն կտորներով եւ այս տօնին նաեւ կ՚ըսէին «Ծառզարդար»։ Պէտք է այստեղ նշենք, նաեւ, որ կ՚ենթադրուի, թէ հայ զանգուածի պարագային 1 Յունուարը ընդունուեցաւ՝ իբրեւ տարուայ առաջին օր, Սիմէոն Ա. Երեւանցի Կաթողիկոսի եկեղեցական տօնացոյցի կարգաւորումէն վերջ, 1774-ին։ 

Սակայն, գրեթէ առանց բացառութեան այսօրուայ հայոց տուները զարդարող ծառերը՝ Հայաստանի եւ սփիւռքի մէջ, եւրոպական կաղանդի ծառերն են։ Նոյնը կարելի է ըսել, անշուշտ, Երեւանի Հանրապետութեան հրապարակի տօնածառին մասին, որ արդէն իսկ 1950-էն սկսեալ՝ այն ժամանակ Խորհրդային բռնապետութեան օրօք, կը զետեղուի դեկտեմբեր ամսուն։

Այսու հանդերձ, «բոլոր ճամբաները Հռոմ կը տանին» կամ, այս պարագային, հայոց աշխարհ։ Պատմութեան մէջ՝ ինչպէս բոլորիս կեանքին մէջ, երբեք յայտնի չէ, թէ իրականութեան մէջ ի՛նչ կը ստանանք եւ ի՛նչ կու տանք։ Անգլիահնդիկ բնագէտ Ճորճ Պըրտվուտ (George Birdwood) 1910-ին գրուած՝ «Կաղանդի ծառը» իր երկու յօդուածներու շարքին մէջ ուրախութեամբ դիտել կու տար գերմանական տօնածառի աւանդութեան համեմատաբար նոր որդեգրումը Մեծն Բրիտանիոյ մէջ, ուր վերջին յիսուն տարիներուն սովորութիւն դարձած էր Նոր տարուայ առթիւ զարդարել։ Սակայն, իր խիտ յօդուածներուն մէջ, գերմանական կաղանդի ծառին ակունքները կը փնտռէր սկանտինաւեան ժողովուրդներու նախաքրիստոնէական դիցաբանութեան մէջ։ Ըստ Պըրտվուտի, սկանտինաւեան դիցաբանութեան տիեզերքի կեդրոնը Կովկասն ու Միջագետքն էին եւ անոնցմէ վերցուցած էին կոնաձեւ եղեւնիի տօնածառի նախնական գաղափարը, որով կը նշէին իրենց տօները՝ ներշնչում գտնելով այլ ժողովուրդներու շարքին՝ պարսիկներու, ասորիներու եւ հայերու Կենաց Ծառէն որ, իրականութեան մէջ (ինչպէս կ՚ենթադրուի մեր եկեղեցիներու կոնաձեւ գմբէթներուն եւ հայ կղերականներու վեղարներուն պարագային ալ՝ բայց, այս ուրիշ յօդուածի մը նիւթ է) կը խորհրդանշէ Արարատի գագաթը։

ԱՒԵՏԻՍ ՀԱՃԵԱՆ

Վենետիկ