ՀՈՂԻ ԵՒ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԳՐՈՂԸ՝ 110 ՏԱՐԵԿԱՆ. «ՄԵՐ ԳԻՒՂԸ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՄԸ ՍԿԻԶԲՆ ԷՐ»

Սփիւռքահայ բանաստեղծ, արձակագիր, հրապարակագիր, քննադատ, խմբագիր եւ ուսուցիչ Եդուարդ Պոյաճեանի ծննդեան 110-ամեակն է։ 

Սփիւռքահայ գրականութեան մէջ ան կը յորջորջուի իբրեւ հողի գրող, որ պաշտած է հայրենի հողը, հողին մարդիկը եւ իր ամբողջ գրականութիւնը նուիրած է իր հայրենակիցներուն, որոնք բռնած են տարագրութեան ճանապարհը եւ նոր հողերուն վրայ կեանք ստեղծած։ 

Եդուարդ Պոյաճեան ծնած է Մուսա լերան Խտըրպէկ գիւղը։ Երեք ամսական երեխայ էր, երբ ընտանիքը բարձրաձած է Մուսա լեռ, իսկ հերոսամարտէն ետք՝ տարուած է Եգիպտոս, ուր անցուցած է մանկութենէն չորս տարի։ Վրանի մէջ ընտանիքը ապրած է Փոր Սայիտի մէջ, ուր ֆրանսացիները տարած էին Մուսա լերան ժողովուրդը, իսկ Առաջին աշխարհամարտը աւարտելուն պէս իր ընտանիքը եղած է ծննդավայր վերադարձող մուսալեռցիներուն մէջ։ Պոյաճեանները կիկին ապրիլ սկսած են Խտըրպէկ, ուր տարածքի վարժարաններէն ներս մանուկ Եդուարդ ստացած է իր նախակրթութիւնը։ 

Ուսման երկրորդ շրջանին, 1930-ին մեկնած է Պէյրութ, Համազգայինի նորաբաց Հայ ճեմարանը, բարձրագոյն ուսում ստանալու համար։ Հոն մնացած է մինչեւ Ա. լսարանի վերջը (1935), իսկ յետոյ՝ ուսուցիչ դարձած։

Գրած է կանուխէն, բայց տպուած է քիչ մը ուշ՝ 1932 թուականին։ Աշխատակցած է Պոսթոնի «Հայրենիք»ին, Փարիզի «Յառաջ»ին, Լիբանանի «Ազդակ»ի գրական շաբաթօրեայ յաւելուածին, «Նայիրի»ին, «Ազդարար»ին, «Բագին»ին։ Մաս կազմած է այս վերջինի հիմնադիր եւ խմբագրական կազմերուն՝ 1962 թուականէն սկսեալ: Պոյաճեան ատորագրած է զանազան գրչանուններով՝ Ալպաթրոս, Վազգէն Տիրանեան, Ե. Սարեան եւ Ե. Ծովիկեան։ Իսկ երբ ճեմարանի չորրորդ դասարանն էր, ձեռնարկած է գրական բովանդակութեամբ խմորատիպ ամսաթերթի մը՝ «Այգ» անունով։

1944 թուականէն սկսեալ, յաջորդական հատորներով հրատարակած է իր գործերը՝ բանաստեղծութիւն եւ արձակ։ Եդուարդ Պոյաճեանի քերթողական ու արձակ էջերը ամփոփուած են վեց հատորներու մէջ՝ «Սէր եւ վիշտ» (քերթուածներ, 1944), «Հողը» (1948), «Թուղթ զաւակներուս» (1961), «Տոմար տարագրի» (1963), «Երկու նամակներ» (1964), «Դէմքեր» (1967)։ 

Գրական պարբերականներու եւ օրաթերթերու մէջ ցրուած կը մնան մեծ քանակով իր գրութիւնները՝ բանաստեղծութիւններ, արձակ, գրաքննութիւններ, վերլուծական նիւթեր, օրագրութիւններ եւ յուշագրութիւններ։

Եդուարդ Պոյաճեան սփիւռքահայ ամենաշատ գրած գրողներէն եղած է, որ գրականութիւնը չէ ձգած ուսուցչական գործունէութեան զուգահեռ, մինչեւ իր մահը (Պէյրութ): Մահացած է 1966 թուականին, երբ 51 տարեկան էր։

Իսկ յետմահու իր գործերէն լոյս տեսած են «Դէմքեր» (1967), «Երկեր Ա. հատոր» (1968), «Ծննդավայր կորուսեալ» (1984), «Ընտրանի» (Երեւան 1994), «Կեանքի ափերէն» (1995) , «Դուն», (Երեւան 2005) եւ «Միտք պահէ»:

Կը ներկայացնենք հատուածներ՝ «Հողը» գրութենէն եւ իր «Սարահարթին դաշտամուկը» պատմուածքը․

ՀՈՂԸ

Հող եւ մարդիկ. հող եւ հոգի. հող եւ ամէ՜ն բան…

Գեղեցիկ էր հինաւուրց Ճէպէլ Մուսան, հին տեղը, հին կեանքը, հին տունը: Հոն մեծ մարդիկ կային, մեծ ժողովուրդ… Կար բլուր, կանաչութիւն ու արեւ: Կային ապառաժուտ տեղերէ կանչող պրոնզէ լեռնային աքաղաղներ…

…Մեր գիւղը մարմին մը ունէր եւ նաշխուն զգեստներ. հոգի մը եւ խառնուածքի ցայտուն գիծեր:

Սքանչելի էր անոր մարմինը՝ իբր մարմին, զգեստը՝ իբր զգեստ, հոգին՝ իբր հոգի. ծայրէ ծայր երիտասարդութիւն։ Մարմի՛նը, ծայրէ ծայր թարմութիւն, մարմինը, ծայրէ ծայր առողջութիւն, կենսայորդութիւն եւ հրաշք։

Մարմինը, նոյնիսկ երբ աշուն ըլլար, նոյնիսկ՝ երբ ձմեռ:

…Իր կռնակը լեռ մը կար, անտառապատ, խոշոր, հսկա՛յ լեռ մը, ուժի եւ կենդանութեան խելացնոր շքեղութիւններով գեղեցիկ սա՛ր մը՝ վրան երբեմն ամպ, յաճախ մշուշ, թանձր ու անթափանց մառախուղ: Մեր լեռը կը հսկէր ծովու մը վրայ, նկարագիրներու վրայ. ան կը մեծցնէ՛ր մեզ. ան միայն ուժ էր եւ կենդանութիւն…

Եւ գիւղին առջեւ, դէպի հարաւ, կար ընդարձակ դաշտագետին մը, Որոնդէսի պղտոր վերջաւորութիւնը, Միջերկրականին կապոյտ սկիզբը. աւելի հեռուն՝ կապոյտ, կոնաձեւ եւ գեղեցիկ Կասիոսը՝ իր անթերի, անաղարտ մաքրութեամբ լեռնագծերով: Մեր գիւղը մէջտեղն էր իրեն պէս հայկական վեց լաւ գիւղերու, հեռու՝ դաշտաբնակ բոպիկ ֆելլահներէն…

Եւ պարեգօտը։ Օրուան ժամերուն հետ եւ նայած երկինքին՝ ան կը փոխէր քիչ մը երանգ, քիչ մը ձեւ, քիչ մը նրբութիւն։ Ամառուան ամիսները կանաչութեան նոր խաւ մը եւս կ՚աւելցնէին այդ պարեգօտին վրայ, որ կը խնդար ծաղիկներու բիւրաւոր ու բիւրազան ժանեակներու մէջէն, քաղցր, անդիմադրելի, անանուն ձգողութեամբ. աշնան՝ կակուղ եւ դեղին ապակիներու պէս փայլուն եւ թափանցիկ շրջազգեստ մը կը կրէր ան։ Տեղ մը դազկեահ մը կար անշուշտ, տեղ մը՝ ջուլհակ մը, որ մեր գիւղին զգեստներուն համար կը հիւսէր մետաքսէ, բեհեզներէ, ապրշումներէ սիրոյ եւ ճառագայթի շղարշներ. գուցէ երկինքն էր այդ տեղը, գուցէ երկիրը եւ թերեւս մեր հայրենի հողն էր միայն. տանիքներուն եւ պարտէզներուն վրայ, մթնոլորտին բոլոր խաւերուն մէջ, կային կապոյտ, կանաչ, մանիշակագոյն, քիչ մը կարմիր եւ բաւական դեղին մանածներ։ Իսկ Ջուլհակ Առաքել - մտիկ ըրէք, կ՚երդնո՛ւմ, որ այդպէս աղուոր մանածներ չունէր երբեք։ Ան մեր դրացին էր ու երբ դեռ պզտիկ մանչ՝ կ՚երթայի իր խանութին գոյնզգոյն թելերը դիտելու, կօշկակար Պըս Էմմին կ՚ըսէր, թէ Ջուլհակ Առաքել բնա՛ւ լաւ մանածներ չունի, թէ՛ անոր սիրտը իր սեւ մանածներուն չափ սեւ է միշտ եւ թէ այդ առտու, նորէն, անոր այծերը իր պօսթանը մտած եւ կաղամբ չեն ձգած։

…Ծառ եւ մարդիկ. ծառ եւ հոգի. ծառ եւ սո՜ւրբ բաներ…

Մեր գիւղը աննմանօրէն անուշ գիւղ մըն էր. ամէն տեղ պարտէզ, ծառաստան, ծաղիկ, մորենիներու թուփեր: Նարինջ՝ ո՞վ կրնար հաշուել. նորաշխարհ, ծիրան, խնձոր՝ իրենց ճիւղերը կոտրտելո՛ւ չափ. եւ նուռ, ընկոյզ, խաղող, թուզ եւ դեղձ՝ ուզածէդ աւելի, երեւակայածէդ շատ, զայն քաղող, հաւաքող եւ ծախող ձեռքերը յոգնեցնող, ձանձրացնող, դժգոհեցնող: Եւ ամէն տեսակ պտուղ՝ իր տեսակ մը գոյնը, հոտը, ճառագայթը, վրան թռչունն ու ե՛րգը։

…Ամէն բան առատ էր մեր գիւղին մէջ, ամէն բան՝ հեղեղ: Տուները՝ Աստուծոյ անսպառ շտեմարանները կարծես: Օղին՝ հոն, աղանդերը՝ հոն, միսը, ցորենի հացը, պանիրն ու ձէթը՝ հոն: Պարէնի ամանները խոշոր կ՚ըլլային այնտեղ. կարաս, տակառ, ամբարներ: Խիտ, խորունկ,առողջ կեանք մը…

…Մեր գիւղը հայրենիքի մը սկիզբն էր…

ՍԱՐԱՀԱՐԹԻՆ ԴԱՇՏԱՄՈՒԿԸ

Աշնանամուտի իրիկուններէն մէկը իր ցուրտ ստուերներուն զանգուածը կ՚իջեցնէր բարձրաւանդակի հարթավայր գետնի մը խոզաններուն վրայ, երբ ես տեսայ մուկը, որ իր ծակէն քիչ մը հեռու, կը խոյանար բոլոր այն սնունդներուն դէմ, որոնք առաւել զօրութիւն մը եւ տեւականութիւն պիտի ապահովէին իր կեանքին:

Անօթի եւ հզօր մուկ մը: Գորշ հողերու գոյնով, գորշ իրիկուններու գոյնով: Ապրելու ուժեղ կամքով մը մտած էր կեանքին մէջ ու մեծցած: Իր չնչին ծաւալին մէջ կուտակուած էր ուտելու անսպառ եռանդ մը, յաղթական ախորժակ մը: Իր գորշ, գրեթէ անփայլ մորթը՝ ապրելու մռայլ ազդարարութիւն մը թուեցաւ ինծի, ուղղուած՝ կեանքին դէմ եւ անոր բազմաբովանդակ շրջապատին:

Կամակոր էր, պինդ, սրտնեղ: Սոսկալի արագութեամբ՝ կերաւ միջատ մը: Աննկարագրելի փոյթով մը՝ սուր քիթը մխրճեց սատկած դօդօշի մը փորոտիքին մէջ: Ականջները տնկած, անհաւատալիօրէն զգայուն ամէն մանր շարժումի, ուշադրութեան եւ գոյատեւելու հզօր կամքի մը մէջ ձուլուած՝ խոզանի թանձր արմատ մը կը տեղափոխէր յետոյ դէպի իր ծակը:

Սիրեցի՛ այդ մուկը, ինքզինք ապրելու գորշ ջերմութեան մը, գրեթէ կրակի մը վերածած ըլլալուն համար: Որովհետեւ սեպտեմբերի իրիկունը կը ծաւալէր անսահման հարթավայրին վրայ, եւ այդ փոքրիկ կենդանին՝ կեանքի հրալիր, այլ սեւ գնդակի մը պէս կը թաւալէր իր գոյութեան ապաստանարանին շուրջ՝ սուր քիթը մխրճած կեանքին ուղղակի սրտին մէջ:

Պիրկ էր, կրքոտ, յարաշարժ: Հոգը չէր՝ թէ պայծառ լուսնկաներ կան աշխարհի վրայ: Հոգը չէր՝ թէ ջուրերը նաեւ գեղեցիկ են, եւ աշնան իրիկունները սարահարթներու վրայ՝ զմայլելի եւ տրտում: Դեղին ու ցուրտ խոզաններուն գիրկը նետուած՝ ջղայնացած անօթութիւնն էր ան, անօթութեան վսեմ բարկութիւնը: Բայց մա՛նաւանդ, անպայմանօրէ՛ն ապրելու կրքոտ ազդարարութիւն մըն էր Պեքաայի դաշտին այդ մուկը:

Կը թրթռար մարմինը, կը ճառագայթէր ուժ եւ ճարտարութիւն: Իր գորշ մորթին տակ մուկի միսէ աւելի, բնութեան շքեղ մէկ թիւրիմացութեամբը, ան ունէր կարծես կատուի միս, իր բուն թշնամիին իսկ միսէն: Որով վայել էր, որ ան կատուի՛ կտոր մը ըլլար, քան ամայի գետիններու վրայ թափառող թշուառ մուկի մը պզտիկ զանգուածը:

Բայց այդ մուկը տիեզերքին վեհագո՛յն բնազդն էր անշուշտ, աշնան իրիկուան այդ խորունկ անօթութեան եւ անապահովութեան մէջ, ապրելու վերջնական ազդարարութիւն մը ըլլալուն:

Աստուած զինք ստեղծած էր մանր եւ դրած… Անհունի՛ն մէջ: Երկու հարիւր կրամ միս ու ոսկորի մէջ՝ կեանքին խելացի ու խորհրդաւոր Արարիչը պատրաստած էր անսահմանութիւնը իր բոլոր երկնակամարներով: Եւ Պեքաայի մուկը մանր ժանիքներով կը մաքառէր ահա, իր տեսակին պահպանութեա՛նը համար:

Ճարպիկ էր, ճկուն, գեղեցիկ: Հոյակապ ու հերոսական: Իր աննշան մարմնի ծաւալին մէջ խտացած, տարօրինակ փայլ ու կարծրութիւն առած ըլլալու էր ուտելու, անօթի չմեռնելու անսպառ եռանդ մը, անկարեկիր բնազդ մը: Լափող ախորժակի մը սեւ կորիզն էր այդ մուկը՝ մութ, մութ:

Կատաղի էր: Կրնար իր կեանքին պահպանութեան համար, եթէ հարկ ըլլար ատոր, ամբողջ երկրագունդը կրծել այդ գորշ, գէր, կայտառ ու կորովի մուկը: Մարմնով մուկ՝ բայց առի՛ւծ մը կը թուէր ապրելու իր տենդով:

Գորշ էր, գէր, վայրագ: Ու կրնար վախնալ անշուշտ: Իր մորթին սահմանէն դուրս՝ ամէն ինչ օտար էր, ամէն ինչ թշնամի, ամէն ինչ դժուարութիւն: Իր մորթին գորշ ստեւներէն դուրս՝ անմիջապէս կը սկսէր տարածուիլ ընդդէմ իրեն, Չարին անողորմ աստուածութիւնը, որ կրնար ամէն րոպէ կերը ընել զինք օձի մը, կատուի մը, իրմէ զօրաւոր որեւէ ուրիշի մը: Իր ապահովութեան սահմաններն էին հետեւաբար պոչի ծայր մը, քիթի ծայր մը, ոտքերու եւ ականջի ծայրեր: Ասոնցմէ դուրս կար եւ ասոնցմէ շա՜տ զօրաւոր աշխարհը կար, սնունդ՝ զոր հարկ էր ամէն օր շահիլ, վտանգելով ինքզինք: Ու թերեւս ապրելու այդ տարօրինակ առեղծուածին համար, ան, բարձր հարթավայրերու խոնարհ դաշտամուկը, կատղած էր տակաւ, զօրացած ներքնապէս եւ, ի վերջոյ, սեփական վախին վրայ հաստատած ու պարզած անկախութեան դրօշակ մը: Մեծ ուժերու դէմ զգուշաւոր եւ խորամանկ՝ այլ բացարձակ անգթութեան մը կայծակը ըրած էր ինքզինք տկարներուն հանդէպ:

Ստեղծուած էր, պիտի ապրէ՛ր: Իր վրայի մորթը կ՚ուզէ՛ր ատիկա, ոսկորները կ՚ուզէի՛ն ատիկա: Պիտի ապրէր՝ ընդդէմ հողին վրայ ու երկինքին մէջ գտնուող բոլոր զօրութիւններուն: Բախելով անոնց հետ: Չուզելով ընկճուիլ, պարտուիլ, մեռնի՛լ: Պարզ դաշտամուկ՝ ամենամեծղի եւ վտանգաւոր խաղը պիտի խաղար ինք եւս՝ ինչպէս ճանճը, առիւծը, մարդը, փոթորիկը: Կեանքին վտանգաւոր խա՜ղը…

Բնազդ էր ան, արի՛ւն եւ Անյայտութենէն նետուած կեանքի կտոր: Ու կեանքը հրաման մըն էր, եւ ինք պիտի կատարէր այդ հրամանը, նոյնքան պատուով ու վեհութեամբ, որքան փիղը, որքան վագրը, որքան իր ցեղին թշնամին, - ահարկու դաժանութեանց թագակիր կատուն:

Ըստ այդ դաժանած, վեհացա՛ծ մուկին՝ տրուած կեանքը լիովին ապրելէն դուրս՝ չկար ուրիշ օրէնք: Չկար անոր հաւասար ոչ մէկ ուրիշ նուիրականութիւն: Եւ ապրողները կ՚ապրէին՝ ընդդէմ ամէնուն, ընդդէմ ամէն վտանգի, ամէն արհամարհանքի:

Կեցած էր քիչ ետք ճիշդ ծակին քով, քիթը տնկած օդին մէջ, կարծես կը փիլիսոփայէր նիցչէական այս մուկը.

-Վա՜յ անոր, որուն քիթին ծայրը բաւականաչափ խորամանկութիւն չկայ, ու եղունգներուն մէջ՝ ո՛ւժ:

-Վա՜յ անոր, որուն ականջը չունի Չարիքին ծածկագրութեանց բանալին: Վա՜յ այդ տեսակ անհատին, մա՛նաւանդ ժողովուրդին:

-Վա՜յ անոր, որ հեռու է իր ապաստանարանէն, ռազմադաշտէն, հողէ՛ն: Վա՜յ այդ տեսակ անձերուն, վա՜յ այդ տեսակ ազգերուն:

Եթէ հեռու ըլլայի ապաստանարանէս, ռազմադաշտէս եւ հողէս՝ անխելք պիտի ըլլայի, պիտի վախնայի միշտ ու տկարանայի: Մանր ու վերացական մուկերու պէս պիտի ըլլայի, մանր եւ օդային ժողովուրդներու պէս:

-Մեծ ու մենաւոր մուկ մըն եմ, գրեթէ աւազակ մուկ մը: Մուկի մորթիս տակ ունիմ զիս հալածող թշնամիիս միսէն, կատուի՛ միսէն: Տեսայ, որ այդպէս պէտք է: Անխելքութիւնը կ՚ատեմ: Անօթութիւնն ու վախն ալ: Կը սիրեմ իրիկունը, ստուերը, տարածութիւնն ու վտանգը:

-Ուրիշ մուկերու պէս չեմ: Զանգուածներու մասնիկը չեմ, անոնց փոշին չեմ: Գերի, տկար, վատթար չեմ: Ոչ մէկ ալիւր զիս կը կաշառէ եւ ոչ մէկ շաքար կը հմայէ: Կը խնդամ ջաղացպաններուն վրայ եւ կը պժգամ շաքարավաճառներուն նենգաւոր ժպիտէն:

-Ու չեմ նաեւ այն մուկերէն, որոնք ջրանցքներու շուրջ կը տխմարանան եւ կամ առտուան արեւին տակ, անօթի, ծարաւ, երկչոտ՝ խմբական հաւաքոյթներ կը սարքեն, ժողով եւ միթինկ կը գումարեն: Աւերակի աւրուած հոգիով մուկ մը չեմ: Ճանկ ունիմ, քիթ եւ կամք. անո՛նց կը վստահիմ: Կը սիրեմ ազատութիւնը, նաեւ լոյսը կէսօրուան եւ տարածութիւննե՛րը կեանքին:

-Թող ասկէ ետք անհատներն ու ազգերը իրենց մորթին տակ աւելի՛ զօրաւոր բան մը կրեն, քան որ կրած են դարերու դժբախտութեան մէջ. թող հաւասարի իրենց մկանին զօրութիւնը թշնամի մկանին արիւնարբու զօրութեան, թող իւրացնեն թշնամիի՛ն մկանը, թշնամիի՛ն ջիղը, թշնամիի՛ն բարկութիւնը։ Եւ թող անոնց քիթին ծայրը՝ հեռաւոր հոտառութիւններն ու ճարտարութիւնը գան ու միասին բնակին։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան