ԵՐԱԶԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄՆ ԻՍԿ ՅԱՆՑԱՆՔ Է

Տարեդա՞րձդ կը տօնես:

Ո՜հ, ինչ տօնակատարութիւններ: Պատմութիւնը վայրագօրէն կը յարձակի վրադ: Պարտութիւն պարտութեան ետեւէ: Իսկ արաբները իրենց բոլոր օրերու ընթացքին տօնակատարութիւններու մէջ են: Կը մտածես. մեր օրերը կը ջնջեն առիթներու եւ տօներու առատութնենէ: Օրացոյցին մէջ մէկ օր իսկ չմնա՞ց յաղթանակին համար: Բոլոր օրերը ամրագրուած են յեղաշրջումներու եւ հակադարձող յեղաշրջումներու համար եւ բոլորն ալ որոշուած տօներ են: Այն ատեն պատճառ մը կը գտնես շարունակուող պարտութեանդ համար. երբ տարուան աթոռներէն մէկը մէկ օր մը միայն պարպուի… պիտի յաղթենք:

Այս գիշեր տարեդարձդ է. մարտ 13, իսկ դուն առիթ մը կը փնտռես, որպէսզի յափշտակես սուտ ուրախութիւնը խիստ օրերու դաժանութենէն: Ընկերներդ կը հրաւիրես… Դաւադրութիւն կ՚ընէք վհատութեան վրայ խմիչքի գաւաթով, երաժշտութեամբ եւ վիրաւորող կատակներով: Երաժշտութեան ձայնը կը բարձրանայ եւ կը սկսիք պարել: Աղջիկներուն ծիծաղը դրացիներուն պատուհաններուն կը հասնի: Կէս գիշերին ոստիկանութիւնը կու գայ. կը ստուգէ ներկաներուն անձնաթուղթերը եւ կը սպառնայ քեզ ձերբակալել. քաղաքավա՛ր եղէք, հերի՛ք է բարձրաձայն շատախօսէք: Պատճառը կը հարցնես, կ՚ըսէ քեզի. դրացիները կանչեցին զիս, որպէսզի շէնքին լռութիւնը պահպանեմ ձեր զուարճանքի աղմուկէն: Կ՚ըսես անոր, թէ տարեդարձս է, կը պատասխանէ, թէ իր հոգը չէ:

Ո՜վ լաւ դրացիներ, ինչո՞ւ չզգուշացուցիք զիս ըսլեով, թէ իմ ուրախութիւնս կը ցաւցնէ ձեզ: Ինչո՞ւ իմ միսէս առնուած ձեր երաժշտութիւնը պատուահններուս վրայ կը հոսի ամէն իրիկուն, իսկ ես չե՛մ գանգատիր: Ո՜վ դրացիներ, ե՞րբ կոկորդէս պիտի ելլէք, ե՞րբ:

Երբ անկողին կը մտնես որպէսզի քնանաս, կը համոզուիս, թէ դրացիները իրաւացի էին: Առաւօտեան ներողութիւն կը խնդրես անոնցմէ, ըսելով.

-Այնքան ատեն որ ես ձեր դրացին եմ, իրաւունք չունիմ տօնելու: Ներեցէ՛ք զիս, ո՜վ դրացիներ. այլեւս որոշած եմ չտօնել:

***

Յարկաբաժի՞ն մը կ՚ուզես վարձել:

Թերթերուն մէջի յայատարարութիւնները կը կարդաս եւ հեռաձայնդ կը վերցնես.

-Տիկին…, յարկաբաժինիդ մասին յայատարարութիւն մը կարդացի, կրնա՞մ տեսնել զայն:

Կը լսես անոր ծիծաղը ու կը զգաս անոր ուրախութիւնը, որով յոյսով կը լեցուիս.

-Պարոն, յարկաբաժինը լաւ է, ալ-Քարմէլ փողոցին վրայ է: Եկուր եւ անմիջապէս զբաղեցո՛ւր զայն:

Կը մոռնաս հեռաձայնի հաշիւը վճարել եւ կը շտապես երթալու նշուած տեղը: Տիկինը կը հաւնի քեզ եւ կը համաձայնիք վճարումի պայմաններուն եւ բանալին յանձնելուն մասին: Իսկ երբ կը նստիս, որպէսզի պայմանագիրը ստորագրես, կայծակը կ՚իջնէ տիկնոջ գլուխին.

-Ի՞նչ, արա՞բ: Ներողութիւն պարոն…, վաղը հեռաձայնեցէք:

Նոյն պատմութիւնը մի քանի շաբաթներ կը կրկնուի: Ամէն անգամ յուսահատած կը վերադառնաս եւ տուներու պատշգամները կը կարդաս եւ կը հարցնես անոնց բացակայ տէրերուն մասին, որոնք աքսորի ու արտագաղթի մէջ են: Քանի՜ տուն իր տէրը կառուցեց, սակայն չբնակեցաւ անոր մէջ: Այս տուներուն տէրերը տակաւին կը պահեն տուներուն բանալիները իրենց գրպաններուն եւ սիրտերուն մէջ՝ վերադարձին սպասելով: Վերադարձ ո՞ւր: Եթէ անոնցմէ ոեւէ մէկը իր տուն վերադարձաւ, պիտի արտօնուի՞ իրեն իր բանալին գործածել: Կամ, պիտի կրնա՞յ նոյնիսկ մէկ սենեակ վարձել իր տան մէջ…: Եւ կ՚ըսեն քեզի, թէ սիոնականութիւնը ո՛չ մէկ մեղք գործեց: Ամբողջ պատմութիւնը այն է, որ առանց հայրենիքի ժողովուրդ մը բերաւ հայրենիք մը՝ առանց ժողովուրդի:

Կը հարցնես անոնց, թէ որո՞նք շինած են այս տուները: Այն ատեն կը հեռանան քեզմէ եւ ա՛լ աւելի զաւակներ կը ծնին գողցուած տուներուն մէջ:

***

Մօրդ այցելե՞լ կ՚ուզես զատիկին:

Երկա՜ր ամիսներէ ի վեր չես այցելած մօրդ, հօրդ եւ եղբայրներուդ այն գիւղին մէջ, որ քեզմէ մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ է: Կը ջանաս ընտրելու բառերը, զորս պէտք է ոստիկանին գրես նամակին մէջ այս անգամ: Կը գրես. «Կը փափաքիմ, որ նկատի ունենաք մարդկային մաքուր զգացումները, որ յոյս ունիմ թէ չէք նկատեր այս անգամ, բախելով ձեր ծայրայեղ ուշադրութեան հսկելու եւ ապահովելու պետութեան անվտանգութիւնը եւ բոլոր այն պահանջները՝ պաշտպանելու ժողովուրդին ապահովութիւնը: Եւ կը խնդեմ, որպէսզի արտօնագիր մը շնորհէք ինծի, որպէսզի զատիկին ընտանիքիս այցելեմ եւ փաստէք, թէ պետութեան անվտանգութիւնը ընդհանրապէս չի՛ հակառակիր հասկնալու մարդոց զգացումները»:

Ընկերներդ կը հեռանան քաղաքէն եւ դուն առանձին կը մնաս: Սուրճը առանձին կը խմես եւ առանձին կը տխրիս: Բոլոր ընտանիքները վաղը պիտի վերամիանան եւ իրաւունք չունիս ո՛չ մէկուն տունը մտնելու: Եւ առանձին կը մնաս:

Լուծումը ծովուն մէջ է: Առաւօտ կանուխ ծովեզերք կ՚երթաս առանձին եւ կրակդ կապոյտ ջուրին մէջ կը մարես: Ալիքը կը տանի քեզ ու ետ չի՛ վերադարձնես: Պէտք է առանձին վերադառնաս: Տաք աւազին վրայ կը պառկիս արեւին, հովին եւ առանձնութեան մէջ: Ինչո՞ւ համար արեւը ինքզինք այս աստիճանի կը սպառէ: Ինչո՞ւ համար ալիքը կը կտրուի: Արեւը շատ է, աւազներն ալ շատ են, ջուրն ալ շատ է: Չորս կողմդ կը խօսին քեզի հասկնալի լեզուով, որով ա՛լ աւելի կը տխրիս, առանձին ու օտարական կը զգաս: Փափաք մը կը զգաս նկարագրելու ծովը ընկերուհիիդ, սակայն առանձին ես: Պատճառի մը համար, կամ առանց պատճառի կը հայհոյեն ժողովուրդիդ, միաժամանակ ժողովուրդիդ գանձերը կը վայելեն: Նոյնիսկ երբ անոնք կը լողան, կը կատակեն, համբոյրներ կը փոխանակեն՝ ժողովուրդիդ կը հայհոյեն: Ծովը ի վիճակի չէ՞ անոնց մաքրութեան եւ սիրոյ պահ մը տալու, որով քիչ մը մոռնան քեզ: Մարդ ինչպէ՞ս կարողութիւն ունի այսքան ատելութիւն շալկելու իր մէջ, մինչ ան ծովեզերքի աւազներուն վրայ պառկած է: Աղով, կարօտով եւ արեւով լեցուած կ՚երթաս ծովեզերքի սրճարանը: Գարեջուր կը խմես եւ տխուր երաժշտութիւն մը կը սկսիս սուլել, որով բոլորը իրենց հայեացքները քեզի կ՚ուղղեն: Դուն քեզ կը զբաղեցնես ծխախոտ մը վառելով՝ որ անհամ է, ապա դեղին կորեկ կը գնես եւ առանձինդ կ՚ուտես զայն: Կը փափաքիս, որ ամբոջ օրը ծովեզերքին վրայ անցընես, որպէսզի մոռնաս, թէ այսօր զատիկ է եւ ընտանիքդ կը սպասէ քեզի: Սակայն, ոստիկանատուն երթալու ամէնօրեայ ժամադրութիւնդ հասած է, ապա ամէն ինչ կը յիշես: Ծովուն եւ երկինքին կապոյտը յանկարծ կը վառին աչքերուդ մէջդ, որոնք կէսօրուան գոյնը ունին եւ դուն կը քալես…:

Փոքր եղբայրդ ոստիկանատան մուտքին կը սպասէ քեզի ու կ՚ըսէ. շտապէ՛, փաստէ՛ ներկայութիւնդ, մայրդ կը սպասէ քեզի սենեակդ: Կը մոռնաս մատիտդ, պատմութիւնդ եւ հեւալով կը վերադառնաս: Մայրդ մերժած է առանց քեզի զատկական ուտելիքները ուտելու, որով եկած է եւ ամէն բան բերած է քեզի…, նոյնիսկ հաց, ուտելիքի ամաններն ու սուրճը գիւղէն իր հետ բերած է…, նոյնիսկ զէյթունի ձէթը, աղն ու համեմունքները:

Գիշերը մայրդ հրաժեշտ կ՚առնէ քեզմէ եւ անոր ետեւէն դուռը կը գոցես: Չես կրնար ընկերանալ անոր մինչեւ փողոց, քանի որ գիշեր է արդէն, իսկ Իսրայէլի պետութիւնը չ՚արտօներ քեզի տունէն դուրս ելլել գիշերը, նոյնիսկ եթէ պատճառը մայրդ ճանապարհելն ըլլայ: Դարձեալ դուն քեզ առանձին կը գտնես զատկի օրով: Հին աթոռի մը վրայ կը նստիս, Չայքովսքիի առաջին քոնչերթոն կը լսես, եւ յանկարծ կու լաս այնպէս, ինչպէս երեխայ եղած ատենդ չես լացած:

Երկա՜ր տարիներէ ի վեր այս լացը շալկած ես մէջդ, որ հիմա կու լաս: Մա՜յրս, տակաւին երեխայ եմ: Կ՚ուզեմ տխրութիւններս շալկել ու վազել դէպի քեզ, որպէսզի զանոնք քու գիրկիդ մէջ թափեմ: Կ՚ուզեմ տարածութիւնները անցնիլ, որպէսզի լամ գիրկիդ մէջ:

Յանկարծ դրացուհիդ կը կանչէ քեզ, ըսելու համար, թէ մայրդ տակաւին դրան ետին կանգնած է: Դուրս կու գա անոր մօտ եւ կ՚իրականացնես իղձդ՝ անոր ձեռքերուն մէջ լալու:

***

Երբեմն, կը ձերբակալեն քեզ, երբ դուն երազդ կ՚իրականացնես:

Եթէ մանրամասնօրէն մտածես, ուրիշ յանցանք չես գտներ: Այս գրութիւնն ու այս խօսքը ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ լեզուի մէջ երազին դրսեւորումը: Ուրեմն, օրէնքին տեսկաէտէն ի՞նչն է տարբերութիւնը լուռ երազին եւ գոռացող երազին:

-Ուրիշ խօսք կ՚ուզէի՞ր ըսել:

-Ուրիշ բան կ՚ուզէի՞ր ընել:

Կը զարմացնէ քեզ այն հանգամանքը, որ միշտ պատրաստ ես պատասխանելու մեղադրանքի մը, որ չես գիտեր: Եթէ ո՛չ ոք չմեղադրէ քեզ, ապա կը սկսիս դուն քեզ մեղադրել:

-Ի՞նչ ըրիր որեւէ մէկ բանի համար:

-Ի՞նչ կրնաս ընել որեւէ մէկ բանի համար:

Շաբաթ օր լեռ կը բարձրանաս եւ արեւածագին չե՛ս հասնիր երբեք: Կը զարմացնէ քեզ այն հազուադէպ կապը արեւին եւ բանտերուն միջեւ: Այս արեւը՝ ե՞րբ տեսած ես անոր ծնունդը առաջին անգամ: Մի՛ ստեր եւ մի՛ ըսեր, թէ կը փնտռես զայն պտոյտի մը կամ պատերազմի մը մէջ: Առաւօտ կանուխ արթնցուցին քեզ եւ դաստակներդ նոր երկաթի մը մէջ դրին, ու քեզ բանտին հրապարակը հանեցին: Այնտեղ, առաջին անգամ դիտեցիր արեւին ծնունդը: Մի՛ ստեր ու մի՛ ըսեր, թէ գեղեցիկ չէր եւ թէ դուն ամօթ չզգացիր:

Շաբաթ օր լեռ կը բարձրանաս: Ո՛չ, ասիկա լեռ չէ, ալ-Քարմէլ (Սուրբ Եղիայի) լեռը Աստուծոյ աղօթատեղին է: Անոր վրայ կը բարձրանան ծառեր, որոնք կը ծածկեն հակաօդային թնդանօթներն ու գեղեցկութիւնը: Եթէ աղօթողը այստեղ կանգնի ու փսփսայ. դէպի աղօթքի…, ապա Դամասկոսի մզկիթները աղօթողներով կը լեցուի եւ կողքէդ կ՚անցնին սիրահարներն ու զինուորները: «Տունը, գիւղը եւ տունը այստե՞ղ էին, որ կը ստեղծէինք… այդքա՞ն սիրելի, իրական եւ արդար էին ասկէ առաջ», այսպէս կ՚ըսեն պատերազմէն ու յաղթանակէն ետք: Դուն ալ այդպէս կ՚ըսես պատերազմէն ու պարութենէն ետք: Եւ կ՚ըսեն. «Այս բնութեան մէջ իւրաքանչիւր քայլափոխի՝ մութը կը վերանայ եւ կանաչութիւնն ու յոյսը կը լեցուին»: Իսկ դուն այսպէս կ՚ըսես. «Այս բնութեան մէջ իւրաքանչիւր քայլափոխի՝ սիրտս կ՚իյնայ եւ կանաչութիւնը, յոյսն ու ասպատակողները կը գրաւեն զիս»:

Եւ կը ձերբակալեն քեզ, մինչ դուն երազը կ՚իրականցնես:

-Ի՞նչ պիտի ընէիր, եթէ յաղթէիք պատերազմին:

Կը պատասխանես անոնց.

-Լեռ պիտի բարձրանայի: Շոճի մը պիտի ընտրէի, նստէի, ոտքերս երկարէի Միջերկրականին մէջ, ձեռքերս պիտի դնէի երկինքի մազերու մէջ, եւ պիտի հետեւէի երազին՝ ինչպէս հիմա կ՚ընեմ:

-Յաղթողները այպէս չե՛ն ըներ:

-Կեանքիս մէջ մէկ անգամ իսկ չե՛մ յաղթած, որպէսզի գիտնամ, թէ ինչպէս կը վարուին յաղթողները:

Եւ կը զգաս, որ այլեւս քաղաքացի չես. պատմութիւնդ երազ է, որ թերթերու էջերուն նման կը պատռին: Եւ իւրաքանչիւր երազ ողբերգութիւն մըն է:

Ինչո՞վ կ՚օգնեն քեզի ալ-Եարմուքի, Քատիսիյէի եւ այլ պատերազմները: Եւ ինչո՞ւ դուն, ինչո՞ւ դուն: Ալ-Քարմէլը գեղեցիկ է…, երկինքը մօտ է, իսկ յաղթանակը՝ հեռու: Եւ ի՞նչ ըրիր որեւէ մէկ բանի համար. ո՛չ մէկ բան: Դուն քեզ պատերազմէն դուրս կը գտնես, յաղթանակէն դուրս, պարտութենէն դուրս եւ մարդկութենէդ ալ դուրս:

Այսպիսով, բնութեան մէջ ծառ մը, քար մը, կամ որեւէ մէկ բան մը կ՚ըլլաս…

(«Տխրութեան սովորական օրագիր»)

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ