ԵԴՈՒԱՐԴ ՊՈՅԱՃԵԱՆ (1915 - 1966)

Անցեալ շաբաթ մեր ընթերցողներուն ներկայացուցիչն Եդուարդ Պոյաճեանի բանաստեղծութիւններէն փունջ մը, այսօր անոր արձակ գրութիւններէն մի քանի հատուածներ պիտի ներկայացնենք: 

Առաջինը «Մէսսէպ» վերնագիրը կրող գրութիւնն է, որ կը խօսի Գրիգոր անունով տղու մը մասին, որ թէեւ ուսանելու փափաք ունեցած է, սակայն կեանքի հանգամանքները թոյլ չեն տուած իրեն իրականացնելու իր երազանքը: Կարդա՛նք։

*

Ալ Գրիգոր չէին ըսեր իրեն, այլ Մէսսէպ, որովհետեւ այս թրքերէն հայհոյանքով կը սկսէր իր բոլոր մեծ ու միջակ ջղայնութիւնները, մանաւանդ երբ բարկութեան նիւթը ազգային ըլլար: 

Ազգին դժբախտութեան համար ջղայնացողներուն անյայտ թենորներէն էր իր ցաւին ու նախասիրութիւններուն վրայ տեւաբար կեդրոնացած այս երիտասարդը:

Նախակրթարան մը աւարտած էր եւ հակառակ ուսման համար խենթ ըլլալուն, չէր յաջողած երկրորդական ու բարձրագոյն վարժարաններ յաճախել:

-Մէսսէ՛պը սա բախտին…, մեր թշնամիի՛ն մէսսէպը…: Սա պառաւը հոգացող ծերուկ հայր մը ունենայի, ձայնս Սորպոններէ՛ն կու գար: 

Հոգին կրծող քանի մը վէրքեր ունէր: Այդ վէրքերէն մէկն էր ուսումը չկարենալ շարունակելուն վէրքը: 

Կօշկակար ընկերները նախ մըսթըր Քէմպրիճ, մըսիէօ Սորպոն, ետքն ալ Ֆոն Կիւթենպերկ կոչեցին զինք: Չեղաւ: Կռիւ կը հանէր այդ անուններով կոչուելուն համար: Կ՚ըսուէին ծաղրական ձեւով մը: Բայց երբ ըսին իրեն Մէսսէպ, չառարկեց: Լաւ էր, կը բացատրուէին ցաւն ու ջղայնութիւնը: 

Կը մանրացնէր աչքերը եւ վայրկեան մը այդպէս միտքը լաւ մը տաշելէ ետք. 

-Ի՞նչ կայ չցաւելու. կրակի պէս աշխատող խելք մը ունենաս եւ միայն կօշի՜կ շինես, որպէսզի ամէն մարդու առջեւ «կօշիկէդ վեր չելլե՛ս»: Ծօ չէ՛ք հաւատար, ծօ ինչպէ՛ս հաւատացնեմ, որ եթէ համալսարան գացած ըլլայի, աւարտելուս յաջորդ օրն իսկ սա աշխարհին չափ աշխարհ մըն ալ ե՛ս կը շինէի:

Ծուռ ակռաներով Արթին, որուն շապիկին կոճակները փրթած կ՚ըլլային եւ կօշիկին կապերը քակուած՝ ուզելով հաւանութիւն յայտնել ըսուածին, կը կրկնէր նոյն խօսքերը, հեգնութեան ժպիտ մը շրթներուն.

-Աշխա՞րհ մը, հարկա՛ւ կը շինէիր, եղած աշխարհը ի՞նչ է որ, ոսկի՞ է, մէկ ծայրէն միւսը ճէվահի՞ր է. կը տեսնենք,- հող ու ջուր, բոյսեր, հայվաններ, մարդիկ. տեղ մը արեւ մը, տեղ մը լուսին մը, տեղ մը լեռ, տեղ մը ծով, ամէն տեղ քանի մը բան. մե՞ծ բան է ամէն բան կրցողին համար. հա՛ մեզի համար կօշիկ մը շինելը, հա՛ Աստուծոյ համար աշխարհ մը շինելը: Արդէն եղածը ի՞նչ է որ…: 

Մէսսէպ այս եւ նման խօսքերու մէջ կը զգար, որ իր ցաւին հանդէպ մխիթարութիւն մը դրուած է: Եւ դրուած է հեգնող ժպիտ մը նոյն ատեն՝ կեանքին իրականութիւնը արհամարհող: 

-Կատակը մէկդի, կ՚ըսէր. կը ստեղծէի՛: Եւ ի՜նչ բաներ…: Բայց կը տեսնէ՞ք, տունը մայր մը ունիմ եւ տունէն դուրս… կաշի: Ա՜խ, մէսսէ՛պը այդ կաշիին:

Բարկութեան շունչեր կը փչէր ռունգերէն դուրս, առատ առատ: Ընկերները գրեթէ բառ առ բառ գիտէին այդ վայրկեանին, թէ Մէսսէպ ինչ դառն եզրակացութեամբ պիտի վերջացնէ կաշիներու դէմ սկսած իր յաւիտենական տրտունջը: 

-Մարդո՞ւ գործ է կաշիով զբաղիլը. մարդը ո՜ւր, կաշին ուր: Կ՚ամչնամ պէ՛. ուրիշներ օդանաւ շինեն եւ ես կօշի՞կ: Տգէտ տխմարի գործ. գամը կաշիին մէջ խօթէ՛ հա խօթէ՛. աշխարհը թող հնարէ՛, ստեղծէ՛ եւ վազէ-երթա՜յ, իսկ դուն դազկեահիդ առջեւ նստած՝ կօշիկ հասցուր, պարոն Գրիգոր, կօշի՛կ: 

Թէեւ իր մարմնական գոյութիւնը կը մնար կօշկակարատուն ըսուած քանի մը ծակերու մէջ՝ արժանապատուութիւնը սակայն վար չէր իջներ բնաւ համալսարաններուն տանիքէն: Այդ արժանապատուութիւնը եթէ կարենար նիւթանալ՝ ուրիշ որեւէ բանէ առաջ, պիտի ուզէր յառաջդիմութեան դրօշակի մը պէս ծածանիլ բարձրագոյն ուսման ամէն հիմնարկի վրայ:

Այդպէս, միշտ դէպի վերերը ձգտող իր արժանապատուութեան համաձայն՝ ամօթ էր օդանաւ եւ պոմպ աթոմիք շինող մարդկութեան համար լրջօրէն զբաղիլ տակաւին կօշիկի եւ այդ կարգի վրայ եղող ուրիշ մանր գործերով: Յետին աշխատանքներ էին ատոնք, տարիներով դասարան կրկնած աշակերտի ողորմելի զբաղում: Մտքի եւ գիտութեան այս մեծ ժամանակներուն մէջ, պէտք էր կոյրերուն, խուլերուն կամ անդամալոյծ ուղեղով մարդոց արհեստը ըլլար ան: Մարդկութեան ամենէն հռչակաւոր օրերուն սկսած ենք, կը մտածէր, եւ սակայն ծակ տաբատներուն թիւը միլիոնէն աւելի է, անօթի փորերը նորէն միլիոնէն աւելի են, ամէն մայթ, հրապարակ եւ նաւահանգիստ՝ բեռնակիրներով լեցուն է:

Ու տեսիլքէ մը յափշտակուածի փայլուն ու ջերմ ու խենթ անտրամաբանութեամբ մը՝ 

-Մէսսէ՛պը, մէսսէ՜պը բոլոր պետութիւններուն, ինչո՞ւ, գիտե՞ն ո՛ւր հասած է գիտութիւնը այսօր, ո՞ւր հասած է մարդուն խելքը. ի՜նչ սխալ բաներ կ՚ընեն, առանց կշտանալու սխալ ու սեւ բաներէն: Սիրահարուած են անոնց: Աշխարհը մեքենայ, աշխարհը գիտութիւն, աշխարհը խելք եւ ամէն փողոցի վրայ, ամէն տեղ, մանր թթու գործ, թթու դէմք, թթու տրամադրութիւն: Ես ըլլամ մեծ պետութեան գլուխ, ես ըլլամ մեծ գրող՝ կ՚ըսեմ.- «Անմեղ մարդոց բարձր ուսում, բարձր գործ: Թող մտածեն՝ գիրք գրեն, մեքենայ հնարեն, ֆապրիք շինեն, նկարեն, երգեն, ինչ գիտնեմ: Իսկ որճրագործներուն, փոխան մահապատիժի՝ փոքր գործ»: Աշխարհը ո՜ւր է հասեր. դե՞ռ մանր միտք, դե՞ռ մանր հոգի, դե՞ռ հին ու մանր սիրտ մը. ալ ի՞նչ հասկցանք Քէմպրիճէն, Սորպոնէն, բոլոր բարձր դպրոցներէն. աւանակի՞ գլուխներ կը յաճախեն այդ տեղերը, թէ մարդու: Ամէն գացող ինչո՞ւ օդանաւ մը չի շիներ, պոմպ աթոմիք մը չի շիներ, անոր հակառակը չի՛ շիներ: Ա՜խ, սա Գրիգորը պիտի ըլլար ուսում առնողը որ…

Օր մըն ալ, գործատեղին, երբ ան այս խօսքերը կ՚ըսէր նորէն, ընկերներէն մէկը. 

-Խնդիր չէ, ծօ՛, այս բաներն ալ պէտք են, ասա՛նկ թող ըլլայ. ի՜նչ կայ որ, այնպէս չէ եղած եւ ա՛յսպէս է եղած ըսելով՝ թող ամէն մարդ կից մը տայ աշխարհին եւ մեռնի՞, թող յիմարանո՞ց երթայ, ինքզինք քանսէ՞ր ընէ: Մեզմէ լաւին թա՜ եօթը… ի՜ւֆ:

Եւ խոշոր «ի՜ւֆ» մը գրուեցաւ կարծես բոլոր ընկերներուն դէմքին վրայ: Շարունակեց ապա ուրիշ մը, քիչ մը հեռու դազկեահի մը առջեւէն. 

-Մեղք ես պէ՛, վերջացուր: Վալլահի պարապ է շատ մտածելը. բոլոր հաստատութիւններուն թա՜ հիմը… ի՜ւֆ: 

Այս երկրորդ «իւֆ»ին քով «մեռանք» մըն ալ նկար-ւեցաւ կարծես դէմքերուն վրայ: Ու երրորդ տղայ մը, հեռու դազկեահէ մը այս անգամ. 

-Աստուած վկայ մեր Գրիգորը չըլլայիր՝ կը ծեծէինք քեզ, Մէսսէպ: Հերի՛ք է չօճուխ ըլլաս. օրէ օր խենթ խօսքերը կը շատնան բերնիդ մէջ: Մեռնիլ կա՞յ. վերջացաւ: Գալուստ Կիւլպէնկեանը չմեռա՞ւ: Սորպոնիդ հիմը դնողը գերեզմանի՞ն մէջ է հիմա, թէ Սորպոնին: Գերեզմաններուն մէջ ո՛չ նախակրթարան-գերեզման կայ, ո՛չ ալ Սորպոն-գերեզման: Ելեր եկեր ենք աշխարհ, օր մրն ալ կ՚ելլենք կ՚երթանք, շատ բարակ մանելու չէ: 

Բայց Մէսսէպին մանարանները հաստ չէին մաներ բնաւ:

-Հերի՛ք փիլիսոփայ ըլլաք գլխուս պէ՛. մէկուն սիրտը այրած տեսա՞ք, ա՛լ կը սկսիք:

Նման պահերու կը կանչէին ընկերները խանութպան Ալիին, որ բերէ իրենց Սէվըն ափ: 

Զովացուցիչները, խօսք թէ հեղուկ՝ ի՜նչ օգուտ. սառնարանին մէջ իսկ դնէիր, պիտի եռար Մէսսէպի հոգին, եթէ իր ապրումները բառի չվերածէր:

-Ա՜խ այդ Սուրբ Մեսրո՛պը, ախ այդ դպրոցնե՛րը, այդ գիրքե՛րը, բոլորը կրակը դրին մէջս, իրենք հեռացան: Մնացինք ես, պառաւ մայր մը, կաշի ու կրակ: Ես ա՞յս Գրիգորը պիտի ըլլայի: Ծնողքս վարդ ցանեց, փուշ բուսաւ: Ի՛նչ կ՚ուզէք ըսէք. սիրտս մէկ բան կը փսփսայ. «Դուն, Գրիգո՛ր, սա եղածը չես, չեղած բաներդ ես, եւ ես քու սիրտդ չեմ, ես այն չեղա՛ծ Գրիգորին սիրտն եմ»:

Դեզկեահէ մը. 

-Սէվըն ափդ վերջացո՜ւր. մաման եթէ պապային բաւարար չափով ճիլվէ ըրած չըլլայ այդ գիշեր՝ կրնա՞ս ծնիլ եւ բախտաւոր մէկը ըլլալ ատկէ ետք: Հարկա՛ւ փուշ պիտի ծնէինք, ծօ՛, 1915-ը ճիլվէի՞ ժամանակ էր: 

-Ալի՛, նորէն Սէվըն ափ: 

Կը կանչէին քանի մը հոգիով այս անգամ, կը խմէին մէկ ումպով, ու կը զարնէին մուրճերը գամին վրայ, կաշիին վրայ, աշխարհի տինին վրայ, իմանին վրայ, մանաւանդ հին ու տխուր թուականի մը վրայ։ («Բագին» ամսագիր գրականութեան եւ արուեստի, Ա. տարի, թիւ 1, 1962, Պէյրութ, էջ 20-28)

*

Յակոբ Օշականի մասին այսպէս կը գրէ.

Անուններ կան, որոնք կը թելադրեն մեզի ուրիշ անուն մը, այս կամ այն պատճառով: Տեսակ մը երկուորեակ, տեսակ մը երկխաւ անուններ ըլլան կարծես ասոնք: Երբ ըսենք, օրինակ, Սիամանթօ, կը թելադրուի իսկոյն Վարուժանը. միասին կը մտածուին, անուն-մականուն ըլլան կարծես: Յիսուս Քրիստոս ըսելու չափ մօտիկ չե՞ն արդարեւ Ս. Սահակն ու Մեսրոպը, քիչ մը Վ. Հիւկոն եւ Լամարթինը, քիչ մը Կէօթէն եւ Շիլլերը:

Այդպէս անուններ են նաեւ մեր արդի գրականութեան մէջ Կ. Զարեանն ու Յ. Օշականը: Միասին կը մտածուին: Տալէ ետք հետեւաբար Կ. Զարեանը եւ թէ չտանք անմիջապէս Յ. Օշականը եւ ուրիշ դէմքի մը մասին խօսինք՝ պիտի թուի, թէ սխալ բան մը ըրած ենք: Կարծես բնագրի մը էջին մէջ խորթ գրութիւն փախած ըլլալով տպագրական ահաւոր սխալ մը գոր-ծըւած պիտի ըլլայ: 

Այս երկու ինքնատիպ եւ տեւաբար զիրար թելադրող դէմքերը ապրած են

ատեն մը իրարու շատ մօտ, պաշտամունք ու ծէս կատարած միեւնոյն «Մեհեան»ին մէջ: Քանդած են միասին մեծ անուններ ու մեծ անուն շահած:

Արդ, հին ճակատամարտի մը այս հին հերոսները, երբ իրենց հասարակաց թշնամիները պարտութեան մատնեցին, երբ խաչակրաց արշաւանքը վերջացաւ ընդդէմ արուեստի մեծ յելուզակներուն՝ բարի զինակիցի աչքերով չնայեցան իրարու: Նայեցան՝ տարօրինակ եւ մռայլ նայուածքներով, որոնք, ի հարկէ, բարեգուշակ չէին բնաւ:

Այսպէս, «Մեհեան»ի կայծակնամարտէն ետք, որ կոչուած է կարծես երկար ատենի մը համար մեր գրականութեան բախտորոշ արձագանգներէն մէկը մնալու ուրիշ ճակատագրական ձայներու հետ, Կ. Զարեան եւ Յ. Օշական նայեցան իրարու չյայտարարուած բայց իրաւ հակառակորդներու անբարեացակամ նայուածքով: Զիրար եթէ ոչ կործանել-հարթելու՝ գէթ վտանգաւոր չափերով վարկաբեկ եւ նսեմ դարձնելու ախորժակներ խորթ չեղան երկուքին եւս: Երբ իրական ոսոխ չկայ, դաժան մարդը դաժան կը դառնայ իր մտերիմներուն հանդէպ, նոյնիսկ ինքն իր հանդէպ: Մարդոց ճակատին մէկ հին գիրը ասիկա, ուրիշ դաժան գիրերու հետ: Երբ կը պատրաստուինք Յ. Օշականի մասին խօսիլ, դէպ է յիշել, որ այդ հռչակաւոր սէօլէօզցին կը սիրէր ճակտի գիրի պէս մնայուն խօսքեր ըսել իր գրականութեան ուկնդիրներուն: 

Այդ մա՜րդը, այդ խոշո՜րը, այդ գրազանգուա՜ծը, հայ իմացականութեան ու ապրումին մեծ ջուրերուն մէջ, մեծ մշուշին մէջ, քսաներորդ դարու առաջին յիսնամեակը բզիկ բզիկ ընող մեծ ողբերգութիւններու մռայլին մէջ: 

Մէկ միլիոն մեռելի անհուն ուրուականին եւ մէկ միլիոն շուարահար ողջերուն մէջտեղ կեցած, բարձրաշուար եւ բարձրատագնապ հեղինակն է Յակոր Օշական, որ, իր կարգին, իր գրչին զօրութեամբ եւ անկէ բխած քոռնէյլեան մռայլ լոյսերով, մեր ներկայ մատենագրութիւնը ահաբեկ ընելու սոսկալի պաշտօնը ստանձնեց, գրական հռչակաւոր հեղինակութիւններու մեր մէկ ոսկեշրջանին իսկ:

Նախակրթարան մը իսկ չաւարտած ուսման այս բարձրագոյն աստիճանաւորը՝ գիրքերու անօրինակ տեղատարափի մը ենթարկեց ապա սփիւռքի մեր գրական անդաստանը, երեք տասնամեակէ աւելի: Բայց այդ հատորները գիրքէ աւելի՝ շշմեցնող հարուածներու տպաւորութիւնը գործեցին: Եղան մտրակ՝ մերթ ընթերցողի կռնակին, մերթ գրուածքի հերոսներուն. երբեմն ուրիշ հեղինակի մը կռնակին եւ յաճախ ինքն իր: Այո՛, Օշականի լաբիւրինթոսին վարժ եղողներուն համար դժուար է ընդունիլ, որ սուրբի մը գերեզմանին անունով իր կեանքը ապրող այս մարդուն գիրքերը գիրք էին եւ ոչ թէ ստեղծագործական հարուած:

…

Գրական անողոք դատախազ մըն էր ու կը սիրէր արդար ըլլալ, ամէն բանէ առաջ, ամէն բանէ վերջ: Ձգելով որ գրական ոչնչութիւններով գրական պզտիկ այսինչեաններն ու ասոնցմէ հազիւ մեծ այնինչեանները զբաղին՝ ինք թաքուն հաճոյք մը կը զգար մեծե՛րը անհանգիստ ընելու: Անոնց, մեծերուն, փառք ու հեղինակութիւն համարուողներո՛ւն մղձաւանջը դարձաւ Օշական: Մեծերուն՝ որոնց մեծութիւնը մեծապէս խոցելի կը գտնէր սակայն: Գրականութեան մէջ թշուառ մնացածներուն թշուառ հանգիստը չխռովեց բնաւ, վախնալով թերեւս որ նման ձախաւերութեամբ մը զգացուցած կ՚ըլլայ հանրութեան անոնց գրական գոյութիւնը: Ամէն պարագայի տակ, կէս-ողջերը մեռցնելով, գրական անդամալոյծները չարչարելով, կենդանի կարծուած մեռելներուն վրայ գնդակ պարպելով, հերոսական քննադատի անուն մը շահիլը զզուելի արարք մը թուեցաւ իրեն հաւանաբար, ու խրտչեցաւ կարծես այդ դիւրին ճամբուն ուղեւորը ըլլալէ: 

Ի՞նք պիտի յօժարէր դիւրութեան, Օշակա՞ն, որուն ամբողջ կեանքը դիւրութեան դէմ պայքար մը եղաւ եւ անդադրում փառաբանանք մը՝ դժուարութեանց անլուր վայելքին: 

***

Ո՞ւր զետեղել զինք հիմա, այս բոլորէն վերջ: Ո՞ւր զետեղել մեր արդի գրականութեան այս շա՛տը, - այս շատ առատը, այս շատ զարտուղին, այս շատ անկա՛րգը: Ո՞ւր դնել այս հատոր հատոր նկարագրութիւնը, այս հատոր հատոր խորհրդածութիւնը, հատոր հատոր խօ՛սքը, կեա՛նքը, գո՛րծը: Օշական անունով այս ամբողջ աղմուկը ո՞ւր տանիլ: Մեր գրական վերջին կիսադարուն մէջ, առանձին ցամաքամասի պէս բան մը կը թուէր երբեմն: Ու կարծես Հայաստանի գրականութիւն ու սփիւռքի գրականութիւն ըսելէ ետք, հարկ էր ըսել նաեւ Օշականի գրականութիւն: 

Ձեան հիւսի մը կեանքը եղաւ իրը: Խոշորցաւ իր ընթացքին մէջ, ահագնացաւ: Պզտիկ Յակոբ Քիւֆէճեան մըն էր, եղաւ մեր գրական լեռնաշղթային հսկայ հանգոյցներէն մէկը: Գագա՛թ մը։ («Բագին» ամսագիր գրականութեան եւ արուեստի, Ա. տարի, թիւ 2, 1962, Պէյրութ, էջ 67-69)

­*

Գասպար Իփէկեանի մահուան 10-րդ տարելիցին առիթով հետեւեալը գրած է Իփէկեանի մասին.

Հսկայ մարդ մը, հսկայ կարողութիւն մը, հսկայ բարութիւն մը: Բարձրորակ հոգի մը: Քանի մը հսկայութիւններու լաւապէս կահաւորուած բնակարան մը՝ մինչեւ քայքայում, մինչեւ մահ:

Իմացական բազմաճիւղ հետաքրքրութիւններու սպասը ընող մարդը եղաւ Համազգայինի եւ Հայ Ճեմարանի հիմնադիր երրորդութեան մէջ այս ամենէն կրտսերը, իսկ անձնուիրութեան տեսակէտով թերեւս ամենէն մեծը: Առնել չեղաւ իրը բնաւ, տեւաբար տալ մը եղաւ կարծես: Առատօրէն, ազնուօրէն, անշահախնդրօրէն տալ մը: Կը թուէր, թէ գիւտը ըրած էր Գասպար Իփէկեան, բացակայ ընելու իր յիշողութիւնը որեւէ բարիք ըրած ատեն:

Սփիւռքը, այլ մանաւանդ Միջին եւ Մերձաւոր Արեւելքը, շատ բան պարտական կը մնան Մաթոսեան ծխախոտի ընկերութեան նախկին ընդհանուր տնօրէնին: Մասամբ երկրորդական վարժարան մը, մասամբ հրատարակչական գործունէութիւն մը, գրական եւ հանրային կեանքին տրուած կարեւոր նպաստ մը, ամուր կռուանի վրայ հաստատուած թատերախումբ մը:

***

Կը տեսնեմ զինք հիմա տասնամեակէ մը անդին կեցած խոշոր, լայն, բարի: Ընդարձակ ժպիտով մը, աշխատելու եւ զոհաբերուելու ընդարձակ տրամադրութեամբ մը: Բայց մանաւանդ մարդերուն եւ իրերուն վրայ իջնող գուրգուրանքի անհուն նայուածքի մը մէջ: 

Կը տեսնեմ զինք իր մակընթաց անկեղծութեան մէջ, որ ծայր աստիճան ճարպիկ մը կը դարձնէ իսկոյն բոլորովին միամիտ մէկը, մանուկ մը գրեթէ: Խելքով եւ արթնամտութեամբ հսկայ մը, իրօք, մանուկի մը խոր, անբիծ, դիւրակաշառ միամտութեամբ այսուհանդերձ: 

Ուրիշ բան չէր բնաւ: Մակընթաց ուրախութիւն մը, մակընթաց տխրութիւն մը: Բորբոքում մը կամ թէ: Մեծ ծովերուն մեծ կոհակները յիշեցնող, իր մարմնին եւ հոգիին ափերը շառաչմամբ ծեծող զայրոյթ մը կամ թէ: Գասպար Իփէկեան մտքի ժայռ էր եւ զգացումներու անվերջ ալեկոծութիւն։ («Բագին» ամսագիր գրականութեան եւ արուեստի, Ա. տարի, թիւ 5, 1962, Պէյրութ, էջ 66-67)

*

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի մասին այսպէս կը գրէ.

Հայոց առաջին մտաւորականը՝ ամբողջական առումով: Մեր դպրութեան տեսակ մը Հոգին Սուրբը՝ բառին լիիրաւ տարողութեամբ: Գաղափարապաշտ անձերուն թերեւս ամենամեծն ու ամենաշքեղը մեր մէջ, բազմարդի՛ւնը անկասկած՝ Տառերու Գիւտին այս ու այն կողմը տարածուող ժամանակներուն մէջ: Հայ մտաւորականութեան ընդհանուրին եւ անոր ընդհանրական խռովքներուն հա՛յրը հետեւաբար՝ կեանքին մէջ հայր չեղած այս մարդը, զաւկութեան ու խոնարհութեան մէջ իր գոյութիւնը աւարտած այս տարօրինակ միաբանը՝ տառապակէզ Մեսիայի մը դաւանանքէն ասդին, խորհրդասքանչ ուսմունքի մը ջահակրութեան ամենաբորբ օրերուն:

Փոթորիկ հոգիով այս սուրբը՝ գործեց փոթորիկներուն ոճով: Ինքնամաշ, ինքնատրոր, ինքնասպա՛ռ կատաղութեամբ մը: Գործեց -Վաղարշապատի գունատ վանականը,- բոլորովին մութ ու մրրկայոյզ շրջանի մը, երբ հայ մարդը, աստուածընտիր տեսակը անոր, պէտք էր առաւել ուժգին ուրականի մը վերածէր ինքզինք, հայրենիքին վրայ տիւ եւ գիշեր սուլող, մռունչ առ մռունչ տարածուող ու միայն մահ սփռող չարիքները դիմագրաւելու համար: Այո, առաւել թանձր ու առաւել փոթորկայոյզ բան մը հարկ էր ըլլալ:

Չար ու անողորմ էին օրերը Հայոց Աշխարհի: 

Հարկ էր ամպրոպ եւ ուրական ըլլալ՝ աւելի մեծ, աւելի՛ հեռասլաց, աւելի հեռանուաճ: Ուրեմն՝ հոգեկան ուժերու անծայրածիր համախմբումով տեսակ մը տարօրինակ անձ, տարօրինակ մարգարէ, տարօրինակ առաքեալ: Ուրեմն՝ իմացական անհուն շղթայազերծումով կանխագուշակ էակ մը, հայրենիքն ու քրիստոնեայ գաղափարաբանութիւնը փրկելու կոչուած կանխագործ մէկը: Իր դարուն, իր ժողովուրդին եւ անոր սլամտութեան բոլոր մեծ հրդեհները ապրող մեծ հրդեհակիր մը՝ մէկ խօսքով: 

Իր դարէն ասդին, իր ժողովուրդին մեծագոյն հրդեհն ու հրդեհակիրը եղաւ, մեծագոյն մրրիկն ու մրրկարգել հոգին եղաւ Հացեկացի հեղե՜ղ գիւղաւցին, ծո՜վ գիւղացին:

Պայծառափայլ Սահակ Պարթեւի արտաքնացած հոգին էր կարծես, անոր հովանիին տակ ինքզինք եւ իր խռովքները բազմապատկող այս վարդապետը: Անզուգական այդ հայրապետին եւ գեղեցկամիտ արքայի մը բովանդակ քաջալերանքը իր հետ, ներկայէն քալեց դէպի անմիջական վաղը, ընթանալու համար ապա դէպի յաւիտենութիւն:

…

Օրերուն մարդը չեղաւ ան: Տարիներուն մտաւորականը չեղաւ: Ու չեղաւ միայն սերունդի մը տաղանդը, քանի մը յաջորդական սերունդներու հանճարը, միադէմ ու միակողմանի սուրբը: Եղաւ դարերո՛ւն մարդը, դարերուն մտաւորականը, դարերուն տաղանդն ու դարերուն հանճարը: Ազգայի՛ն ապրումներուն սուրբը, կրօնական ապրումներուն սուրբը, գրական ու կրթական ապրումներուն սուրբը՝ Կորիւններուն ու Եզնիկներուն այս նուիրական դաստիարակը Հայոց առաջին ուսուցիչը: 

Տասնամեակներ չեն, հետեւաբար, իր անունին ու ժողովրդականութեան պատուանդանը. հարիւրամեակներ ալ չեն, դարաշրջաննե՛ր են: Մտքի աշտարակ մը՝ Մասիսէն վեր հաւանաբար: Զանգակատուն մը՝ Հայոց յաւիտենական ցերեկին ու լոյսի յաւիտենական պատարագին հրաւէր-կանչը ղօղանջող: 

Հայկական ճշմարտութեան միայն մէկ րոպէն չէր Տարօնական աշխարհի այս խորունկ գիւտարարը, այլ այդ ճշմարտութեան անվախճան մէկ գիծն էր: Հոգեկան սպառազինութեան գործին մէջ մեծագոյն զէնքը դրաւ մեր ձեռքը, ասկէ հազար հինգ հարիւր ու աւելի տարիներ առաջ, Վաղարշապատի բարձրարուեստ ու բարձրահանճար զինագործը:

…

Իր ժամանակներուն գերագոյն տարօրինակն էր փոքրիկ գիւղի մը այս մեծածաւալ հոգին: Մեր երկնակամարին տակ աշխարհ եկած քչիկ մը մարմնով այս լիառատ իմացականութիւնը՝ բովանդակ Հայաստանը ունի աւելի իբրեւ ծննդավայր, քան Տարօնի Հացեկաց գիւղը: Իր ծննդեան իբրեւ թուական՝ չունի դար մը, օր մը, պահ մը, այլ ունի Հայոց մշակոյթին բովանդակ պատմութիւնը կարծես, մինչեւ իր օրերը: Միայն մէկ տեղի համար խիտ ու շա՛տ մեծ է կարծես այսպիսի ծնունդ մը. ազգով ու ազգային արժէքներով լի հայրենի՛ք մը միայն կրնայ վայրը ըլլալ այդքան բարձր որակի գոյութիւն մը պարփակելու: Այո՛, գիւղ մը չէ, քաղաք մը չէ, Մեսրոպանմաններու ծնունդին համար, աւելի լայն տեղ պէտք է, լայն թուական,- հայրենիք մը եւ անոր պատմութիւնը:

…

Ոչ ոք իրմէ առաջ ու նաեւ ոչ ոք իրմէ ետք, կրցաւ Հայոց պատմութիւնը այնքան հարազատօրէն ունկնդրել, որքան ինք: Ոչ ոք կրցաւ այդ պատմութեան հոգին իր լոյսին ու ճակատագրականութեանը մէջ այնքան սուր կերպով տեսնել ու իմանալ, որքան Հայոց փարթամ հունչերը հագուեցնել ուզող այս գերարուեստ դերձակը: Հայոց ձայներուն առջեւ բացուած այս բացառիկ, գերանուրբ լսողութիւնը, -Մեսրոպ վարդապետ-, հիւանդի պէս բան մը եղաւ, մինչեւ որ իր Տառերու գիւտով, հոգեւոր ու գաղափարական առողջութեան գերազանց դեղը բերաւ մեր ազգին: Վէրք ու մահ բուժելու, տագնապ ու մղձաւանջ փարատելու մտահոգութիւնը՝ զինք տանջող տեսիլքի մը պէս անբաժան եղաւ իրմէ, ընելու չափ զայն գիւտի մը ախտամոլը կարծես: Հիւանդ մը, կասկած չկայ, բայց որ գտաւ ի վերջոյ, իր խելքին, հաւատքին ու հոգեկան մոլեռանդութեան կռթնած՝ ազգի մը յաւիտենական բժշկութեան թիւ մէկ դեղատոմսը.- ԳԻՐԸ, ԳԻՐՔԸ:

…

Հացեկացի միաբանը, կեանքի բարձրագոյն ուխտավայրերու ճանապարհորդ՝ իր տառերու գիւտով, ընդարձակեց հայրենիքին եւ ազատութեան սահմանները: Աշխարհագրական պարզ շրջածիրի կողքին, բացաւ եւ ընդլայնեց ազատութեան եւ հայրենական նուիրումի նոր ծիր մը: Խորացուց եւ ճոխացուց մարդկային ընդհանրական յոյսը: Ռազմի եւ առեւտուրի ուղիներու կողքին, բացաւ իր ժողովուրդին առջեւ Գաղափարին ու Գեղեցկութեան զոյգ ուղիները: Առաջին երկու ուղիներով հայութիւնը քալեց շարունակ դէպի իր առօրեան: Վերջին ուղիներով, ան քալեց ու կը քալէ դէպի իր մշտնջենականը: 

Հայկին, հայկական հունչերուն ու բիւրեղափայլ քրիստոնէութեան այս հրաշալի ունկնդիրին բի՜ւր օրհնութիւն, բի՜ւր փառք, ու բի՜ւր հաւատք: Հացեկաց իր ծննդեան վայրը եղաւ, Վաղարշապատ՝ փառքինը, Օշական՝ անմահութեանը…։ («Բագին» ամսագիր գրականութեան եւ արուեստի, Ա. տարի, թիւ 12, 1962, Պէյրութ, էջ 2-6)

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ​

Վաղարշապատ