ՀԵՌԱԳՐԵՐՈՒ ՊԱՏԳԱՄՆԵՐԸ

«Ա­նա­տո­լու քիւլ­թիւր»ի կող­մէ հո­վա­նա­ւո­րուած Թոփ­հա­նէի «Թիւ­թիւն տե­փո­սու» մշա­կոյ­թի կեդ­րո­նին մէջ ե­րէկ ե­րե­կո­յեան տե­ղի ու­նե­ցաւ ա­սու­լիս մը, որ կազ­մա­կեր­պուած էր «Ան­ձամբ կար­գադ­րե­ցէք» ցու­ցա­հան­դէ­սին շար­ժա­ռի­թով։ Ինչ­պէս ծա­նօթ է, ներ­կա­յիս հա­սա­րա­կա­կան գետ­նի վրայ ու­շադ­րու­թեան կ՚ար­ժա­նա­նայ այս ցու­ցա­հան­դէ­սը, որ 1915-ին ապ­րուած­նե­րուն վրայ լոյս կը սփռէ այդ ժա­մա­նա­կուան հե­ռագ­րե­րուն մի­ջո­ցաւ։ Օս­մա­նեան ար­խիւ­նե­րէն ներս կա­տա­րուած բազ­մա­կող­մա­նի ու ծա­ւա­լուն աշ­խա­տան­քի մը ար­դիւնքն է այս ցու­ցա­հան­դէ­սը, որ բաց պի­տի մնայ մին­չեւ տա­րե­վերջ։

«Ան­ձամբ կար­գադ­րե­ցէք» ցու­ցա­հան­դէ­սը կեան­քի կո­չուած է Ան­կախ հե­տա­զօ­տու­թեան, գի­տու­թեան ու հա­ղոր­դակ­ցու­թեան միու­թեան (Babil) կող­մէ։ Որ­պէս խորհր­դա­տու կա­ռոյց ծրագ­րին մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րած է Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կը (Tarih Vakfı)։ Նա­խագ­ծին հո­վա­նա­ւոր­նե­րը ե­ղած են Բաց հա­սա­րա­կու­թեան հիմ­նարկն ու «Ֆրիտ­րիխ Է­պէրթ» հիմ­նար­կը։

Ե­րէ­կուան ա­սու­լի­սին մաս­նակ­ցե­ցան այս ծրագ­րին ող­նա­յա­րը հան­դի­սա­ցած ար­խի­ւին ու­սում­նա­սի­րա­յին խում­բին ան­դամ­նե­րը։ Ծրա­գի­րը հա­մա­կար­գած Սա­լիհ Էր­թու­րա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ խում­բին մաս կազ­մած էին Սեր­հատ Պոզ­քուրտ, Ճի­հան­կիր Կիւն­տող­տու, ինչ­պէս նաեւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի խմբա­գիր ու բա­նա­սէր Սե­ւան Տէ­յիր­մեն­ճեան։

Ա­տե­նա­խօս­նե­րը ամ­փոփ գի­ծե­րու մէջ, հե­տաքրք­րա­կան մատ­նան­շում­նե­րով անդ­րա­դար­ձան պաշ­տօ­նա­կան կամ գաղտ­նա­գիր հե­ռագ­րու­թիւն­նե­րուն։ Ա­նոնք ի­րենց ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու ար­դիւն­քի լոյ­սին տակ նշե­ցին, թէ 1915-ին որ­քա՛ն կազ­մա­կեր­պեալ նա­խա­պատ­րաս­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ յա­ռաջ տա­րուած էին եւ ինչ­պէ՛ս կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րը վե­րա­հա­սու կ՚ըլ­լա­յին իւ­րա­քան­չիւր հանգ­րուա­նի ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն։ Այդ ամ­բող­ջին մէջ բա­ցատ­րուե­ցաւ նաեւ շրջա­նի ներ­քին գոր­ծոց նա­խա­րար Թա­լէաթ փա­շա­յի դե­րա­կա­տա­րու­թեան նշա­նա­կու­թիւ­նը։ Ա­տե­նա­խօս­նե­րը անդ­րա­դար­ձան նաեւ 1915 թուա­կա­նի մթնո­լոր­տին մէջ, շրջա­նի պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ գոր­ծած պաշ­տօ­նեա­նե­րու վկա­յու­թիւն­նե­րուն ու մա­նա­ւանդ ա­ւե­լի ուշ ա­նոնց կող­մէ գրի առ­նուած յու­շե­րուն։

Իր կար­գին, Սե­ւան Տէ­յիր­մեն­ճեան ման­րա­մաս­նու­թիւն­ներ փո­խան­ցեց շրջա­նի հայ մա­մու­լի հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րու հի­ման վրայ՝ յի­շեց­նե­լով նաեւ, որ այդ տա­րի­նե­րուն լոյս կը տես­նէր ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը։ Այս վերջ­նոյն հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րէն վա­ւե­րա­կան ման­րա­մաս­նու­թիւն­ներ մէջ­բե­րե­լու ա­ռըն­թեր Սե­ւան Տէ­յիր­մեն­ճեան մատ­նան­շեց կարգ մը վառ դէմ­քե­րու Ե­ղեռ­նի վե­րա­բե­րեալ յու­շերն ու վկա­յու­թիւն­նե­րը. օ­րի­նակ՝ ե­րա­նաշ­նորհ Զա­ւէն Պատ­րիարք Տէր-Ե­ղիա­յեան, Զա­պէլ Ե­սա­յեան եւ Շա­ւարշ Մի­սա­քեան։

Բա­նա­խօ­սու­թեան եզ­րա­փա­կիչ փու­լին ա­տե­նա­խօս­նե­րը պա­տաս­խա­նե­ցին ներ­կա­նե­րու շարք մը հար­ցում­նե­րուն։