ՀՈԳԻՆ ԹԷ ՏԱՌԸ

Ինչ լաւ ե­ղաւ, երբ Սփիւռ­քի հա­յու­թիւ­նը ար­հես­տա­կան ար­բա­նեակ­նե­րու մի­ջո­ցով սկսաւ վայ­լել Հայ­րե­նի­քի հե­ռուս­տա­կա­յան­նե­րը: Սփիւռ­քաբ­նակ հա­յու բա­ռա­պա­շա­րը հարս­տա­ցաւ, նա­խա­դասու­թիւն­նե­րու շա­րա­հիւ­սու­թիւնն ու ար­տայայ­տու­թիւն­նե­րու դար­ձուածք­նե­րը ա­ռա­ւել կո­կիկ դար­ձան: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն կամ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն, եւ կամ թէ այս եր­կու­քէն ո­րու ուղ­ղագ­րու­թիւն եւ քե­րա­կա­նու­թիւ­նը հա­րա­զատ է գրա­բա­րին, մեր այս յօ­դուա­ծի նպա­տա­կը չեն, այլ խօ­սակ­ցու­թեան ոճն է:

Հայ մա­մու­լը մեծ դեր ու­նի հայ միտ­քը դաս­տիա­րա­կե­լու մէջ: Վստահ եմ, որ շա­տեր ա­ռանց նախ­նա­կան ու­սում իսկ ու­նե­նա­լու, միայն մա­մուլ կար­դա­լով սոր­ված եւ կա­տա­րե­լա­գոր­ծած են ի­րենց մայ­րե­նի լե­զուն (ի զուր չէ, որ մեր գրող­նե­րուն կա­րե­ւոր մէկ մա­սը լրագ­րող­ներ ե­ղած են): Նոյ­նիսկ հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու ան­դամ­նե­րը, ա­ռանց գիրք կար­դա­լու, միայն հայ մա­մու­լէն ստա­ցած զար­գա­ցու­մով, կա­րո­ղա­ցած են ձեռք ձգել այն­պի­սի ու­նա­կու­թիւն, ո­րով կա­րող են ճա­ռեր ար­տա­սա­նել եւ յօ­դուած­ներ գրել: Հայ մա­մուլն ու տե­սալ­սո­ղա­կան կա­յան­նե­րը մեծ դեր ու­նին հայ ան­հա­տի միտ­քը կազ­մե­լու եւ բա­ռա­պա­շա­րը հարըս-տաց­նե­լու մէջ: Ճա­ռերն ու դա­սա­խօ­սու­թիւն­ներն ալ դեր ու­նին այս ի­մաս­տով: Եր­ջան­կա­յի­շա­տակ Զա­րեհ Եպսկ. Ազ­նա­ւու­րեա­նի դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րը մտիկ ը­նե­լով միայն, կա­րե­լի էր միտք զար­գաց­նել եւ բա­ռա­պա­շա­րը հարս­տաց­նել: Սա­կայն եւ այն­պէս ճա­ռա­խօ­սու­թեան այլ ե­րե­ւոյթ մը եւս կայ: Ձեռ­նար­կի մը ըն­թաց­քին ճառ մը կը լսես 20 վայր­կեան տե­ւո­ղութեամբ, որ քով-քո­վի դրուած գե­ղե­ցիկ բա­ռե­րէ հիւ­սուած կ՚ըլ­լայ, բայց ան­հաս­կա­նա­լի: Երբ փոր­ձես ճա­ռին միտք բա­նին հասկ­նալ, կը նկա­տես, որ կա­րե­լի էր ճա­ռը ա­ւե­լի կարճ եւ նպա­տա­կաս­լաց ըլ­լար: Բայց անհ­նար է դիր­քի տէր անձ­նա­ւո­րու­թիւն մը, պարզ բա­ռե­րով կարճ ճառ մը ար­տա­սա­նէ: Ին­չո՞ւ: Ո­րով­հե­տեւ իր ու­նե­ցած բա­ռա­պա­շա­րի մի­ջո­ցով պէտք է իր պաշ­տօ­նը կամ դիր­քը ար­ժե­ւո­րէ: Հա­յոց լե­զուն հա­րուստ է բա­ռա­պա­շա­րով, ո­րուն մեծ մա­սը չի գոր­ծա­ծուիր: Պէտք է ա­ռիթ­ներ գտնել, ան­գոր­ծա­ծե­լի բա­ռե­րը ի­րար յի­շեց­նե­լու: Գիրք, մա­մուլ, լսա­տե­սո­ղա­կան մի­ջոց­ներ եւ դա­սա­խօ­սու­թիւն­ներ, բո­լորն ալ ա­ռիթ­ներ են նման յի­շե­ցում մը կա­տա­րե­լու. բայց այդ մէ­կը պէտք է ըլ­լայ ա­ռանց բա­ռե­րու ճո­խու­թեան մէ­ջի միտք բա­նին կորսնց­նե­լու: Որ­քան լաւ կ՚ըլ­լար, ե­թէ մեր ճա­ռե­րը եւ յօ­դուած­նե­րը ըլ­լա­յին պարզ ու հա­սա­նա­լի: Իսկ ե­թէ չգոր­ծա­ծուած բա­ռեր ու­զենք գոր­ծա­ծել, ա­նոր կցենք բա­ցատ­րու­թիւն մը: Սու­րիա­ցի գրող Մամ­տուհ Հա­մա­տա, որ ա­րա­բե­րէն լե­զուի դա­սա­խօս է, միշտ իր գրու­թիւն­նե­րու մէջ կը գոր­ծա­ծէ չգոր­ծա­ծուած բա­ռեր եւ ան­մի­ջա­պէս ա­նոնց կը կցէ բա­ցատ­րու­թիւ­նը: Այդ ձե­ւով խօս­քը ըն­կա­լող ան­հա­տի միտ­քին մէջ ա­ւե­լի դիւ­րաւ կը տպա­ւո­րուի: Իսկ մեր մօտ բա­ռը ա­ւե­լի կա­րե­ւոր է քան խօս­քի խոր­քը՝ հո­գին: Շատ յա­ճախ ան­տե­ղի բա­ռեր կը գոր­ծա­ծենք ան­հաս­կա­նա­լի միտք մը ար­տա­յայ­տե­լու հա­մար: Ու­րիշ ա­տեն ան­հաս­կա­նա­լի բա­ռե­րով ան­միտ (ա­ռանց խոր­քի) խօս­քեր կ՚ար­տա­սա­նենք: Հրա­ւի­րուած էի մե­ծա­րան­քի ե­րե­կո­յի մը, ուր հա­մալ­սա­րա­նի անգ­լիա­ցի դա­սա­խօս մը պի­տի պա­տուէին: Ա­նոր գոր­ծին եւ ան­ձին մա­սին խօս­քեր ներ­կա­յա­ցուե­լէ ետք, կար­գը ե­կաւ պատուա­ւոր հիւ­րին: Ե­րեք վայր­կեան տե­ւո­ղու­թեամբ, յստակ, կարճ եւ ի­մաս­տա­լից խօս­ք մը ար­տա­սա­նեց, շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նեց եւ իր տե­ղը վե­րա­դար­ձաւ: Ձեռ­նար­կէն բո­լոր դուրս ե­կող­նե­րը այն­քան տպա­ւո­րուած էին այս մեծ մար­դու խօս­քե­րէն, որ հիւ­րա­սի­րու­թեան ըն­թաց­քին միայն այդ մա­սին կը խօ­սէին:

Բա­ռե­րը կա­րե­ւոր են, բայց հո­գին ա­ւե­լի: Հո­գին կեանք կու տայ, իսկ բա­ռը չու­նի այդ կա­րո­ղու­թիւ­նը: Ե­թէ ճիշդ բա­ռը շա­ղա­խուած ըլ­լայ կեն­սա­տու միտ­քով կամ հո­գիով, կեան­քեր կը փո­խէ: Իսկ ե­թէ միայն բա­ռեր քով-քո­վի դրուին ա­ռանց ի­մաս­տի, ա­նոր ճո­ռո­մա­բա­նու­թիւն կ՚ը­սեն: Ե­ղա՞ծ էք ձեռ­նար­կի մը, ուր գե­ղե­ցիկ հնչող բա­ռեր լսե­լէ ետք, ա­ռանց ո­րե­ւէ բան հասկ­նա­լու վե­րա­դար­ձած էք: Եւ կամ «ու­թիւն»ներ եւ նո­րաս­տեղծ բարդ բա­ռեր ար­տա­սա­նուին, ո­րոնք ոչ միայն ան­հասկ­նա­լի, այլ եւ հո­գիի վրայ ճնշիչ ի­րա­վի­ճակ մը ստեղ­ծեն:

Ի վեր­ջոյ Հայ­րե­նի­քէն դուրս պի­տի շա­րու­նա­կուի այս ե­րե­ւոյ­թը, ո­րով­հե­տեւ ար­տա­սահ­մա­նի հա­յը իր բնա­կած եր­կի­րին լե­զուն եւ մտա­ծե­լա­կեր­պը իւ­րա­ցու­ցած է: Միայն լսենք ռա­տիոկա­յան­ներ, այն­քան քիչ են դիր­քի վրայ ե­ղող այն հա­յե­րը, ո­րոնք կրնան «մա­քուր» հա­յե­րէն խօ­սիլ: Իսկ երբ այս մար­դոց գրէ ը­սէք, պի­տի գոր­ծա­ծեն բա­ռեր (բա­ռա­րան­նե­րու օգ­նու­թեամբ), սա­կայն ա­ռանց խոր­քի՝ հո­գիի:

ԱԼԵՔՍ ԱՇՃԵԱՆ